و اما اشكال قضیه ی ذهنیه روی حساب قدما. جواب اشكال را حاجی به یك
بیانی داده است. اكنون ما به بیان دیگری كه خیلی روشن است عرض می كنیم.
باید بدانیم كه معنای قضیه ذهنیه قضیه ی نفسانیه نیست، و فرق است میان امر
ذهنی و امر نفسانی. اساسا این اشتباه و این اشكال از تفاوت نگذاشتن میان امر
ذهنی (در مقابل امر عینی و امر خارجی) و امر درونی (در مقابل امر بیرونی) ناشی
شده است. هر چه را كه به عالم بیرون از وجود خود ما مربوط می شود ما می گوییم
«بیرونی» و هر چه را كه به عالم درون ما مربوط می شود می گوییم «درونی» ، ولی
همه ی امور درونی را كه ما نمی گوییم ذهنی است. مثلا درد برای انسان یك امر درونی
است، لذت هم یك امر درونی است، ولی آیا می توان گفت كه اینها ذهنی است؟ به
ذهن ربطی ندارد. ذهن عبارت است از انعكاس عالم بیرون در ظرف ادراك انسان.
به عبارت دیگر ذهن یعنی علم و آگاهی. آگاهی از آن جهت كه با بیرون مقایسه
می شود و از آن جهت كه حكایتگر بیرون است «ذهن» نامیده می شود. پس ذهن
یعنی علم، و علم هم از آن جهت كه حكایتگر بیرون است ذهن نامیده می شود
و لهذا هر علمی قطع نظر از آن جهت كه از بیرون حكایت می كند خودش یك عین
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 606
است.