برهان دوم را هم باز باید به عنوان اصل موضوع بپذیریم (چون بحثش در
آینده خواهد آمد) و آن این است كه: «و الفرق بین نحوی الكون یفی» كه مربوط می شود
به مسأله ی وجود ذهنی.
مسأله ای داریم به نام «وجود ذهنی» كه از غامض ترین مسائل فلسفه است و
امروز هم فوق العاده مطرح است؛ مسأله ی اینكه رابطه ی علم با معلوم چه رابطه ای است؟
اضافه است؟ غیر اضافه است؟ چیست؟ شك ندارد كه ما یك حالت نفسانی ای
داریم كه نام آن حالت را «علم» می گذاریم؛ یعنی همان طور كه مثلا حالتی داریم به
نام شوق و حالتی به نام خوف و حالتی به نام لذت و حالتی به نام الم، حالتی هم
داریم به نام علم و ادراك. ما وقتی می گوییم یك شی ء را ادراك می كنیم یعنی آن را
كشف می كنیم و به آن آگاهیم. این ادراك، یك چیزی است كه ما را به بیرون
خودمان آگاه می كند و بیرون را برای ما منكشف می كند. این ادراك چیست؟ چه
رابطه ای میان این حالت و آن شی ء بیرونی هست؟ شی ء بیرونی كه قطعا در ذهن ما
نیست؛ آن وجود خارجی سر جای خودش است. این فلاسفه مدعی هستند كه
رابطه ای كه میان علم و معلوم هست رابطه ی ماهوی است؛ یعنی ماهیّت او و ماهیت
این، یكی است؛ وجود دو تاست؛ یعنی این ماهیت در خارج به نوعی از وجود
موجود است كه نامش را می گذاریم «وجود خارجی» و در ذهن به نوعی دیگر از
وجود موجود است كه نامش را می گذاریم «وجود ذهنی» . و این مسأله برمی گردد به
اصالت وجود، برای اینكه وقتی من آتش تصور می كنم آتشی كه در ذهن من است با
آتشی كه در خارج است ماهیّتا كه یكی هستند، وجودا دو تا هستند. ولی ما می بینیم
كه آتشی كه در ذهن من است یك اثر دارد و آتش خارجی اثر دیگر دارد. آتش
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 94
ذهنی كه ذهن را نمی سوزاند، اما آتش خارجی اشیاء را می سوزاند. آثار همیشه مال
آن چیزی است كه اصیل است. اگر ماهیت اصیل می بود باید آتش ذهنی هم
منشأیّت اثر داشت و ماهیتی كه در ذهن وجود پیدا می كرد همان خاصیتی را داشت
كه در خارج دارد. پس معلوم می شود خاصیتها مال وجود است. وجود كه به ذهن
منتقل نمی شود، ماهیت است كه به ذهن من منتقل می شود. البته انتقال هم در اینجا
یك تعبیر مجازی است.
پس اینكه نحوه ی وجود ذهنی با وجود خارجی از نظر اثر متفاوت است و با
اینكه ماهیت در ذهن من می آید اما این ماهیت آن آثار را ندارد، علامت این است
كه ماهیت امری است اعتباری.
این هم دلیل دوم اصالت وجود كه گفتیم به شكل اصل موضوع است، چون تا
آن مسأله را قبول نكنیم نمی توانیم این مطلب را قبول كنیم و خود آن مسأله هم
مسأله ی بسیار مشكلی است
[1].
پس این دو برهان را كه ذكر كردیم باید به عنوان اصل موضوع بپذیریم؛ یعنی
اگر در باب خیر و شر قبول كردیم كه شرور به عدم و خیرات به وجود برمی گردد
پس نتیجه می گیریم كه وجود اصیل است و ماهیت اعتباری، و اگر در باب وجود
ذهنی قبول كردیم كه رابطه ی میان شی ء ذهنی و شی ء خارجی رابطه ی ماهوی است پس
این دلیل بر این است كه ماهیت اعتباری است و وجود اصیل. پس این برهانها به
طور مشروط درست است ولی به طور مطلق نه.
بعد یك برهان دیگری ذكر می كنند كه آن برهان فی حدّ ذاته برهان
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 95
سستی است
[2]و ما از ذكر آن صرف نظر می كنیم. بعد دو برهان دیگر ذكر می كنند كه
آنها برهانهای فوق العاده قوی و محكمی است كه بحث درباره ی آنها را به درس بعد
موكول می كنیم.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 96
[1] . - مسأله ای كه پیش می آید این است كه نه تنها اثبات اصالت وجود یا اصالت ماهیت مسبوق به بحث وجود
ذهنی و وجود خارجی است بلكه اصلا فهم خود وجود و ماهیت هم مسبوق به طرح تقابل ذهن و عین و مسأله ی
وجود ذهنی است؛ یعنی قبل از اینكه اصلا این ثنویت وجود و ماهیت مطرح بشود مسأله ی وجود ذهنی و وجود
خارجی در كار است كه چگونه این دو مفهوم پیدا می شود.
استاد: نه، این مطلب اشكال ندارد؛ به باب وجود ذهنی كه برسیم بحث می كنیم. البته یك
چیز دیگر در اینجا هست و آن این است كه اگر مسأله ی اثبات وجود ذهنی توقف
بر اصالت وجود داشته باشد پس این برهان از بین می رود و به اصطلاح «دور» می شود.
البته مسأله ی اصالت وجود چون برهانش منحصر به این برهان نیست و براهین دیگری هم
دارد لذا به زمین نمی خورد، چون پایش روی جاهای دیگر هم بند هست ولی اگر حل
مسأله ی وجود ذهنی منحصر به اثبات اصالت وجود باشد این برهان ارزش خود را از
دست می دهد و از بین می رود.
[2] . [منظور برهان سومی است كه حاجی در اینجا اقامه می كند به این عبارت:
كذا لزوم السّبق فی العلّیّة
مع عدم التّشكیك فی المهیّة]