برهان دیگر این است که اگر اینها وجود عینی داشته باشند تسلسل لازم می آید؛
چرا؟ برای اینکه هر مفروض الوجودی یا وجودش ضرورت دارد یا عدمش
ضرورت دارد یا نه وجودش ضرورت دارد و نه عدمش. به حصر عقلی نمی تواند از
این سه حالت خارج باشد. حال این امکان که موجود است، یا واجب است یا ممکن
است یا ممتنع؛ از این سه تا بیرون نیست. هرکدام از اینها را داشته باشد باز آن یا
ممکن است یا واجب است یا ممتنع. مثلاً اگر ممکن است پس امکانش وجود دارد،
یعنی امکانِ امکان وجود دارد؛ اگر ضروری است ضرورتش وجود دارد و اگر ممتنع
است امتناعش وجود دارد. باز نقل کلام می کنیم به امکانِ امکان که خود آن امکان یا
ممکن است یا واجب است یا ممتنع، و یا نقل کلام می کنیم به ضرورتِ امکان و یا
امتناعِ امکان؛ و باز نقل کلام می کنیم به امکانِ امکانِ امکان [یا ضرورتِ امکانِ امکان
یا امتناعِ امکانِ امکان و. . . ] . اگر اینطور باشد پس الف که در خارج موجود می شود
خودش باید وجود داشته باشد، امکان الف هم وجود داشته باشد و بعد امکانِ امکانِ
الف یا ضرورت امکانِ الف و. . . الی غیرالنهایه باید وجود داشته باشد و حال آنکه
روشن است غیر از وجود خود شی ء، اینها وجودی ندارند؛ اینها همه تعقلاتی است
که انسان می کند.
این هم دو برهان برای اعتباری بودن مواد ثلاث: «لِلصِّدْقِ فِی الْمَعْدومِ وَالتَّسَلْسُلِ» .
پس ما دو برهان اقامه کردیم برای اثبات عینی نبودن اینها، پس نتیجه می گیریم
اعتباریت اینها را. آنها سه برهان آورده بودند بر عینیت اینها که هر سه برهان را
جواب دادیم. و اما تطبیق مطالبی که بیان کردیم با اشعار حاجی چنین است:
1. «وُجودُها فِی الْعَقْلِ بِالتَّعَمُّلِ» یعنی وجود اینها در عقل است و با تعمّل (یعنی با
تحلیل) به وجودشان پی برده می شود. وجود عینی خارجی ندارند، وجود تحلیلی
دارند. کثرتی است که عقل و ذهن درست می کند و از موجود خارجی مثلاً ضرورت
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 96
را انتزاع می کند.
2. «لِلصِّدْقِ فِی الْمَعْدومِ» برهانی است که اقامه کرده اند بر اینکه وجود اینها اعتباری
است.
3. «وَالتَّسَلْسُلِ» برهان دومی است که اقامه کرده اند بر اعتباری بودن اینها.
4. «ماصَحَّ اَنْ لَوْلَمْ تَکُنْ مُحَصَّلة- اِمْکانُهُ لا، کانَ لااِمکانَ لَه» اشاره به برهانی است که
مخالفین اقامه کرده اند برای عینی بودن اینها.
5. «وَاَنَّهُ رَفْعُ النَّقیضَیْنِ لَزِم» برهان دومی است که بر عینی بودن مواد ثلاث اقامه
کرده اند.
6. «وَالْواجِبُ عَنْهُ الْوُجوبُ یَنْحَسِم» برهان سومی است که بر عینی بودن اینها اقامه
کرده اند، که هر سه را جواب دادیم.
تا اینجا مطلب تا آن مقداری که حاجی گفته است پایان می پذیرد
[1]. فقط یک مطلب باقی مانده است- که در آن جلسه هم سؤال شد- و آن اینکه: این آقایان
می گویند وجود اینها اعتباری است و ما هم گفتیم که مقصود از اعتباری در اینجا
یعنی وجود رابط. حال می خواهیم ببینیم فرق میان حرف این آقایان و حرفی که
کانت و امثال کانت گفته اند- که آنها هم اینها را امور عقلی دانسته اند- چه می شود.
تحقیق این مطلب را به درس دیگر موکول می کنیم
[2].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 97
[1] . اگر بگوییم «به پایان می رسد» غلط است، باید بگوییم: «پایان می پذیرد» .
[2] . [برای حفظ انسجام مطالب، بحث «شناخت» در پایان مباحث مواد ثلاث قرار گرفت. ]