برای اینکه بدانیم انسان اندیشه های گوناگونی درباره ی اشیاء دارد و اشیاء را از
زوایای مختلف ذهن مطالعه می کند، یکی از راههایش این است که ادوات استفهام
یا ابزار استفهام را در هر زبانی بشناسیم.
بعضی از ادوات استفهام به صورت اسم هستند و بعضی به صورت حرف. این از
جهت ادبی یا دستوری و گرامری است، ولی به هر حال استفهام، استفهام است.
این، مطالعه ی خوبی است درباره ی ذهن که پرسشهای ذهن درباره ی اشیاء یک جور
نیستند، انواع پرسشها هستند و انواع پرسشها نشانگر انواع مجهولات است؛ یعنی
چون مجهولات انسان اشکال متعدد دارد، سؤالاتش هم اشکال متعدد دارد؛ و قهراً
مجهولات از آن جهت که مجهولاتند و عدمی هستند چیزی نیستند؛ از آنها سؤال
می کنند تا معلومی را به دست بیاورند. پس معلومات انسان اشکال مختلف دارد؛ از
این جهت سؤالهای متعدد در ذهن طرح می شود؛ یعنی سؤالها به شکلهای مختلف در
ذهن انسان مطرح می شود. پس مختلف طرح شدن سؤالات در ذهن علامت مختلف
بودن مجهولات است (چون انسان وقتی استفهام می کند که چیزی را نمی داند) و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 519
مختلف بودن مجهولات علامت مختلف بودن معلومات است و مختلف بودن
معلومات علامت مختلف بودن جنبه های مختلف اشیاء است که چون اشیاء
جنبه های مختلف دارند علمهای ما درباره ی اشیاء، گوناگون است؛ یعنی درباره ی یک
شی ء ما چند علم داریم و قهراً درباره ی یک شی ء چند جور جهالت و نادانی ممکن
است داشته باشیم، و درباره ی یک شی ء چند جور پرسش داریم.
بنابراین، این بحث ابتدا به صورت یک بحث لُغوی است ولی فوراً بحث از لغت
به معنا یعنی به سؤالات و پرسشهایی که برای ذهن واقعاً مطرح است منتقل می شود،
و از تعدد و انواع پرسشها به انواع مجهولات و از آنجا به انواع معلومات و از آنجا به
جنبه های مختلف اشیاء، که ذهن ما از دیدهای مختلف اشیاء را می بیند. درباره ی یک
شی ء در آنِ واحد سؤالهای متعدد مطرح می شود. مثلاً انسان لغت «تیهو» را که
می شنود اول سؤال می کند که «تیهو چیست» ؟ اول که می پرسد، سؤال از لغت می کند؛
یعنی می خواهد بگوید این لفظ برای چه معنایی وضع شده. بعد می فهمد این لغت نام
فلان مرغ است که در لهجه ی دیگر به آن «کبک» می گویند و تیهو همان کبک است.
سپس سؤال را از مرحله ی لغت می گذراند و می گوید آیا راستی این کبک (دراینجا
دیگر به لغت کاری ندارد) چیست؟ چه مرغی است؟ می خواهد این را برایش
تعریف کنند. این یک نوع دیگر از پرسش است که «چیست او» ؟ بعد یک نوع
پرسش دیگر هست (البته انسان وقتی چیزی را می داند دیگر از آن سؤال نمی کند
ولیکن در ابتدا سؤالاتی برای ذهن مطرح است) که آیا او هست یا نیست؟ چنین
چیزی واقعیت دارد؟ مثل اینکه کسی درباره ی سیمرغ حرفی می زند که سرش به سر
انسان می ماند، بالهایش چنین است، آشیانه اش چنان است؛ بعد آدم سؤال می کند که
اصلاً چنین چیزی هست یا فقط فرض است؟ وجود دارد یا وجود ندارد؟ پس سؤال
از هستی غیر از سؤال از چیستی است. اولاً او چیست؟ بعد آیا او هست؟ (البته به
یک معنا چیستی بر هستی مقدم است و به یک معنای دیگر هستی بر چیستی مقدم
است) .
باز سؤال دیگری برای انسان مطرح است و آن اینکه انسان بعد از اینکه از سؤال
از مرحله ی هستی فارغ شد، از احوالش سؤال می کند. مثلاً درباره ی همان کبک می پرسد
آیا این مرغ گوشتخوار است یا دانه خوار؟ یا درباره ی یک حیوان دیگر سؤال می کند
که آیا آن حیوان پستاندار است یا یک نوع دیگر؟
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 520