سؤال و اشکال دیگر که به صورت «کل» مطرح شده است این است که می گویند: شما اجزاء عالم را خوب بیان کردید که اجزاء عالم حادث است ولی کل عالم را که نتوانستید توجیه کنید که حادث است یا حادث نیست.

در مورد «کلی» صحبت از افراد بود، مستشکل می گفت کلیِ آب قدیم است و افراد آب حادث است. در اینجا صحبت از کلی و فرد نمی کند، بلکه صحبت از کل و اجزاء می کند؛ می گوید تمام عالم از اجزاء مختلف، از این عنصر، از آن عنصر، از این مرکب، از آن مرکب، الی آخر به وجود آمده است. در مورد «اجزاء» حرف شما درست است، اجزاء حادث است، ولی «کل» چطور؟ به حساب شما می شود گفت کل عالم چون از اجزاء غیرمتناهی تشکیل شده است و این اجزاء غیرمتناهی سلسله شان تا به ازل کشیده می شود و ابتدا ندارد پس کل عالم ابتدا ندارد، پس باز «کل» قدیم است.

جواب این اشکال هم این است که شما حساب «کل اعتباری» را با «کل حقیقی» اشتباه کرده اید.

یک وقت هست ما اجزائی داریم و «کلّ» ی، که اجزاء با یکدیگر ترکیب می شود و از ترکیب آنها یک واقعیت حقیقی به وجود می آید. در اینجا «کل»

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 416

خودش حساب پیدا می کند و قانون هم پیدا می کند، مانند اینکه می گویند از ترکیب دو گاز ئیدروژن واکسیژن آب به وجود می آید؛ اینها با هم ترکیب می شوند و یک شی ء ثالث و یک واقعیت جدید به وجود می آورند با خواص و آثار جدید و با قوانین جدید. در اینجا اشکال شما درست است؛ تنها به حساب جزء رسیدن برای رسیدگی به حساب کل کافی نیست، چون واقعیت کل عین واقعیت اجزاء نیست؛ واقعیت کل یک واقعیتی است علاوه بر واقعیت اجزاء؛ یعنی اجزاء زمینه شده است برای پیدایش کل، و به اصطلاح اجزاء به منزله ی ماده اند و کل به منزله ی صورت.

اما ما یک «کل» هایی داریم که صرفاً اعتبار ذهن است و نه یک امر واقعی؛ یعنی مجموع اموری را که از یکدیگر منفصل و جدا هستند و وجود مستقل از یکدیگر دارند ما به یک اعتبار یک واحد فرض می کنیم.

مثلاً ما می گوییم: «تهران» . این تهران اسم چیست؟ اسم خانه ی من تهران است؟ نه. اسم خانه ی شما تهران است؟ نه. اسم این محله است؟ اسم این کوچه است؟ اسم این خیابان است؟ نه. اسم چه چیزی است؟ اسم این مجموع است؛ اما مجموع تهران جز همین خانه ها و کوچه ها و مغازه ها و خیابانها چیز دیگری نیست، نه اینکه اینها مثل آن دو گاز که با یکدیگر ترکیب می شوند و آب به وجود می آید با یکدیگر ترکیب شده اند و یک واقعیت جدید به نام «تهران» به وجود آمده است. این مجموع را ما یک شی ء واحد «اعتبار» می کنیم، ولی واقعاً وحدتی در کار نیست و هر جا هم که وحدت واقعی نباشد وجودی نیست. «کل» و «مجموع» واقعاً وجودی غیر از وجود اجزائش ندارد؛ بنابراین هر حکمی که مال اجزاء است مال کل است؛ کل هیچ حکم مستقلی ندارد.

یک فوج سرباز هم همین طور است. یک کلاس متشکل از چند دانشجو هم همین طور است. اگر ما یک کلاس سی نفری داشته باشیم، آنچه که در اینجا وجود دارد همان سی فرد است: دانشجوی الف، دانشجوی ب، دانشجوی ج و الی آخر. اگر اینها به یک ترکیب واقعی با یکدیگر ترکیب می شدند و یک شی ء جدید به وجود می آمد مانند معجونهایی که اطبّاء درست می کنند ما می گفتیم حرف شما درست است؛ این شی ء جدید است و خودش حکم مستقلی دارد غیر از حکم اجزائش. اما در اینجا «کلاس» اسم است برای این مجموعی که یک شی ء واحد اعتبار شده است.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 417

اگر بگویند این دانشجو آیا مردود است یا قبول، می گوییم مثلاً قبول است. آن دانشجو چطور؛ قبول است یا مردود؟ می گوییم مثلاً مردود است. حال اگر سؤال شود که کلاس چطور؟ کلاس قبول است یا مردود؟ جواب این است که کلاس، دیگر خودش یک دانشجو و یک فرد مستقل نیست؛ اگر می گوییم کلاس قبول است یعنی همه ی این افراد قبول اند، اگر می گوییم کلاس مردود است یعنی همه ی این افراد مردودند، و اگر می گوییم کلاس، هم قبول است هم مردود یعنی بعضی افرادش قبول اند و بعضی مردود. کلاس، دیگر در اینجا حکم جدا و مستقلی ندارد [1].

کل عالم هم همین طور است. کل عالم یک کل اعتباری است. اگر همه ی اجزاء عالم: این آب، آن آب، این هوا، آن هوا، این خاک، آن خاک، این ستاره، این زمین، این خورشید، این انسان، این فرد، آن فرد، اگر همه ی این اجزاء عالم حادث باشد همه ی عالم حادث است؛ دیگر چیزی باقی نمی ماند که شما بگویید درباره ی آن چیز چه می گویید. آن کل را هم اگر شما بگویید حادث است یک امر اعتباری را گفته اید حادث است؛ اگر هم بگویید قدیم است یک امر اعتباری را گفته اید قدیم است. پس یک واقعیت برای ما باقی نمی ماند تا آن واقعیت را «حادث» بنامیم یا «قدیم» . حال فرض کنید- در صورتی که این فرضش غلط است- که بگوییم کل عالم قدیم است.

تازه اگر بگوییم کل عالم قدیم است، یک چیزی را که وجود اعتباری دارد گفته ایم قدیم است؛ کل عالم که وجودش از سنخ وجود واقعیات نیست. فیلسوف که درباره ی امور اعتباری بحث نمی کند. اگر می گویید چه چیزی حادث است و چه چیزی قدیم، این در مورد واقعیات است. او به امور اعتباری محض که اصلاً هیچ وجود عینی.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 418

ندارد و صرف اعتبار اذهان است کاری ندارد. آن امور اعتباری که حکمی ندارد که بخواهد درباره اش بحث کند.

این بود نظر صدرالمتألّهین درباره ی حدوث عالم که تعبیر خاصی است از حدوث زمانی عالم بدون آنکه به حدوث زمانی ای که متکلمین گفته اند- به این تعبیر که معنی اینکه عالم حادث است این است که ما در گذشته به یک لحظه می رسیم که آن، لحظه ی وجود یافتن و پیدایش عالم است و قبل از آن لحظه لحظات نیستی عالم است- قائل شده باشیم.

[علت ] عمده ی اینکه متکلمین اینهمه اصرار بر آن حرف خودشان دارند آن مسأله ای است که در باب «ضرورت و امکان» گفتیم که مناط احتیاج به علت را حدوث می دانند نه [امکان ] . آنها خیال می کنند که اگر این طور قائل بشوند، به «وابستگی عالم به ذات واجب» و به «علت» ی برای عالم قائل شده اند و اگر اینچنین نگویند دیگر این وابستگی قطع شده است، که این هم حرف نادرستی است [2].

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 419

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 420

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 421

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 422

[1] . - درمورد اجتماع هم همین حرف را می شود زد؟ .

استاد: در اجتماع هم همین حرف را می شود زد، منتها در آنجا این نزاع صغروی درمیان است که آیا در جامعه ترکیب افراد ترکیب واقعی است یا نه؟ چون در آنجا اگر از نظر «تن» ها حساب کنیم همین طور است. هر اجتماع از نظر تن و جسم افراد همین طور است؛ یعنی اجتماع یک امر اعتباری است و حکم مستقل ندارد. ولی چون جامعه از یک فرهنگ تشکیل می شود و فرهنگ عبارت است از یک نوع فعل و انفعالی که میان روانها صورت می گیرد، از نظر روانها ترکیب واقعی است. چون ترکیب واقعی است لذا جامعه وجود واقعی دارد. پس آن بحث بستگی دارد به اینکه ما این ترکیب را چگونه بدانیم.

اگر ترکیب فکری و روحی افراد را ترکیب واقعی بدانیم جامعه هم وجود واقعی دارد، و اگر آنجا هم ترکیب ترکیب واقعی نباشد جامعه هم وجود اعتباری دارد.

[2] . - حال اگر آن ملاک متکلمان درمورد وابستگی معلول به علت را قبول کنیم باز به تعبیر ملاصدرا که خدشه ای وارد نمی شود.

استاد: نه، به آن خدشه وارد نمی شود. حرفی که ملاصدرا می گوید زاید برحرف آنهاست؛ یعنی نمی خواهد فقط جواب آن مطلب را داده باشد؛ می گوید: نه، عالم نه تنها حدوث ذاتی ای که بوعلی و امثال وی گفته اند و نه تنها حدوث دهری ای که میرداماد گفته است دارد بلکه حتی حدوث زمانی دارد با اینکه در این حدوث زمانی سلسله ی زمانیات لاینقطع است.

- ولی این بیان صدرالمتألهین چندان روشن نیست.

استاد: چرا؟ .

- آن متکلم معلوم است چه می گوید. فیلسوف هم معلوم است چه می خواهد بگوید. ولی این نظریه ی صدرالمتألهین چگونه است؟ بالاخره عالم چه چیزش قدیم است، چه چیزش حادث است؟ .

استاد: هیچ چیزی قدیم نیست، همه چیز حادث است.

- بنابراین حادث نه ذاتی است نه زمانی، یا هم زمانی است و هم ذاتی؟ .

استاد: نه؛ او که به حدوث زمانی قائل است به حدوث ذاتی هم قائل است. ما به حدوث ذاتی کاری نداریم. گفتیم که ما آن را انکار نمی کنیم و درعین حال به حدوث زمانی عالم قائل هستیم، منتها ذهن فوراً می رود روی مجموع عالم. ذهن همیشه می رود روی مجموع که یک امر اعتباری است. ایشان [یعنی صدرالمتألّهین ] می گوید اصلا ذهن را روی مجموع که امر اعتباری است نباید برد؛ امر اعتباری که اصلا حکم ندارد؛ ذهن باید روی اجزاء و افراد عالم برود؛ وقتی روی اجزاء و افراد رفت می بیند هیچ جزئی و هیچ فردی در عالم نیست که حادث نباشد.

- اینها که همه مبدأ زمانی دارند.

استاد: بله، مبدأ زمانی دارند؛ چه اشکالی دارد؟ .

- آن وقت اینکه می فرمایید نباید فکر کرد که یک آغاز زمانی هم هست آیا منافاتی با این مطلب ندارد؟ .

استاد: نه، زیرا آنها می خواهند بگویند برای کل عالم یک آغاز زمانی هست نه برای اجزاء عالم؛ یعنی ما به یک لحظه ای می رسیم که قبل از آن لحظه نیستی مطلق حکمفرماست و جز ذات واجب الوجود هیچ موجودی در عالم وجود ندارد. صدرالمتألهین می گوید نه، ما اصلاً نباید روی «کل» برویم چون امر اعتباری است. اما در مورد اجزاء، روی هر جزئی که دست بگذاریم این جزء، وجودش بعد از عدم خودش است ولی عدم این جزء ملازم است با وجود اشیاء دیگر؛ باز وجود آن بعد از عدم خودش است و وجود شی ء دیگر بعد از عدم خودش است گو اینکه هر عدم قبلی مقارن است با یک وجود قبلی. پس هر امر واقعی که ما در عالم داریم- که عبارت از همین اجزاء و همین افراد است- حادث است.

امر غیرواقعی که همان کل- کل مجموعی- عالم است آن اصلاً امر اعتباری است و امر اعتباری درواقع اصلاً نه حادث است نه قدیم.

- آیا می توانیم این طور بگوییم که ملاصدرا هیچ حادثی را قدیم نمی داند اما اِحداث را قدیم می داند؟ .

استاد: نه.

- یعنی بگوییم حادث بودن عالم را قدیم می داند به این معنی که همیشه «به وجود آمدن اشیاء از طریق حدوث» بوده است.

استاد: ولی این را کسی نمی تواند «قدیم» بگوید؛ باید بگوید مستمر بوده است؛ یعنی باید به این نحو بگوید که سلسله ی حادثات مستمراً وجود داشته است و همیشه حدوث در عالم بوده است. اما این غیر از این است که بگوییم یک «قدیم» در عالم بوده است.

- نه، آن وقت دیگر احداث یک امر واقعی نمی شود.

استاد: حال شما اگر می خواهید به این نحو تعبیر کنید اشکال ندارد، تعبیر کنید. بله، همیشه در عالم حادثها بوده اند و خواهند بود؛ ولی همیشه حادثها بوده اند و هیچ وقت یک قدیم در عالم نبوده است. حدوث، دائم و مستمر است نه اینکه قدیمی در عالم وجود دارد.

- این بیان نظر ملاصدراست؛ آن وقت دلیلش بر این معنا چیست؟ .

استاد: دلیلش مسأله ی حرکت جوهریه است؛ دلیلش در آنجاست. یکی از نتایجی که بنابر حرکت جوهریه گرفته می شود حدوث زمانی عالم است به این تعبیر که در اینجا گفته می شود.

- استاد! این ظاهراً اشکال را حل نمی کند؛ یعنی ما یک تقریر دیگر هم برای اشکال به نظرمان می رسد به این صورت که روی همین حساب حرکت جوهریه که می فرمایید دلیل برای این مطلب [یعنی حدوث زمانی عالم ] است، یک وقت هست یک شخصی که اصالت ماهیتی فکر می کند این را می گوید، بله همین طور است: هر جزء از جهان را من الآن می گویم که خودش به تنهایی یک امر حادث است، ولی کسی که جهان را یک واحد متصل و یک جریان حرکت می داند دیگر چگونه می تواند بگوید که این اجزاء غیر از هم هستند؟ ما در کل که نگاه می کنیم می گوییم اصلاً همه ی عالم یک واحد است. شما هم که اول و آخر [و وسط می گویید همه ی اینها را] فرض می کنید، والاّ جریان حرکت یک چیز است، اجزائی ندارد.

استاد: ولی خود شما می گویید که جریان حرکت یک چیز است.

- بله.

استاد: ولی یک حرکت است. حال فرض کنید که ما آمده ایم این نظریه را به این شکل تعبیر کرده ایم- که به این شکل هم تعبیر می کنیم، یعنی آن درجه ی غلیظترش این است- که همه ی اندام عالم یک واحد حرکت است، ولی یک حرکت ازلی و ابدی.

- درست.

استاد: ولی حرکت است. حرکت یعنی چه؟ حرکت یعنی یک حدوث دائم و مستمر.

- حرکت نسبت به ما حرکت است؛ نسبت به مجموع واحدها دیگر حرکت در کار نیست.

استاد: نه، حرکت یک امر نسبی نیست.

- نمی خواهم بگویم نسبی است، ولی. . .

استاد: معنای حرکت این است که ما یک واحدی داریم که مستمراً موجود می شود و معدوم می شود، موجود می شود و معدوم می شود. این دیگر یک امر باقی نیست. هیچ مرتبه ی ثابت و باقی در اینجا وجود ندارد. مثل خود زمان است؛ یعنی آن وقت دیگر حرکت و زمان یک معنی پیدا می کند. این مسأله، مسأله ی زمان هم هست. زمان و حرکت یک چیز است. اگر مسأله ی زمان را روشن کنیم شما بهتر می توانید مطلب را متوجه بشوید.

شما در مورد زمان چه می گویید؟ آیا زمان قدیم است یا حادث؟ زمان یک واقعیتی است که آناً فآناً موجود و معدوم می شود؛ یعنی یک واقعیت متصلی است که یک مرتبه اش موجود می شود و مرتبه ی دیگرش معدوم می شود؛ موجودشدنش مساوی است با معدوم شدنش، موجود شدنش مساوی است با معدوم بودنش. شما هیچ قطعه ای از زمان را نمی توانید پیدا کنید که بگویید قدیم بوده است؛ چنین چیزی معنی ندارد.

ولی زمان یک حدوث مستمر است، یک حدوث دائم است. فرق است میان اینکه شی ء یک حدوث دائم باشد، یعنی یک وجود دائم الحدوث و دائم الفنا باشد و اینکه شی ء یک امر قدیم باشد. امر قدیم یعنی چیزی که وجودش در دو لحظه با هم باشد، یعنی همان حرف هراکلیت که یک چیز در دو لحظه به یک حال باشد. اگر یک شی ء در دو لحظه به یک حال بود و بالاتر اینکه در همه ی لحظات به یک حال بود آن شی ء قدیم است؛ ولی شما که چنین چیزی در عالم پیدا نمی کنید. هرچه که شما در عالم پیدا می کنید سیلان و جریان است. بعد شما می آیید می گویید که خود جریان، دائم است. جریان دائم باشد؛ ولی «جریان دائم باشد» معنایش این نیست که ما یک شی ء قدیم داریم که در همه ی زمانها وجود دارد. اصلاً اینکه جریان دائم است مساوی است با اینکه هیچ قدیمی در عالم نیست.

- این فرمایش صحیح است، ولی منظور بنده این است که وقتی ما می گوییم «حرکت» و در توصیف حرکت می گوییم حرکت به معنی «از قوه به فعل آمدن» است ما که به یک وجود ثابتی در جهان به نام وجود واجب قائل هستیم وقتی که نسبت به او می سنجیم این «از قوه به فعل آمدن» برای ما از قوه به فعل آمدن است؛ یعنی ما که خودمان یک قطعه ای از این زمان و از این مکان هستیم یک قوه و فعلی تشخیص می دهیم ولی یک موجودی که بر همه ی این جهان و این زمان و مکان احاطه دارد و کل آن را می بیند برای او دیگر قوه و فعلی در کار نیست (نظیر همان مثالی که از میرداماد نقل می فرمایید که یک مورچه ای که روی یک فرش حرکت می کند، برای ما که از بالا به آن نگاه می کنیم دیگر قوه و فعلی در کار نیست) .

استاد: قوه و فعل در کار است. نه، به آن معنا هم باز حدوث و فنا از بین نمی رود. اصلاً معنای حدوث و فنا همین است، یعنی نسبت وجود اشیاء با یکدیگر است؛ یعنی این شی ء در این مرتبه که موجود می شود در مرتبه ی بعد نیست، و باز آن که در مرتبه ی بعد هست در مرتبه ی قبل نیست. این مراتب هیچ وقت با یکدیگر اجتماع در وجود ندارند و مرتبه ی قبلی قوه است برای مرتبه ی بعدی و مرتبه ی بعدی فعلیت است برای مرتبه ی قبلی. این یک امر اعتباری نیست؛ یک امر واقعی است. منتها ما که خودمان «زمانی» و همراه زمان هستیم بر همه ی مراتب زمان احاطه نداریم، برای یک موجود عالی که بر همه ی مراتب زمان احاطه دارد اینها همه به طور مساوی موجودند، نه اینکه دیگر برای او آن یکی نسبت به این دیگری قوه نیست و این دیگری نسبت به آن یکی فعلیت نیست؛ نه، اینهایی که نسبت به یکدیگر تقدم و تأخر دارند «برای او» تقدم و تأخر ندارند، نه اینکه تقدم و تأخرشان نسبت به یکدیگر از بین می رود؛ دیگر تقدم و تأخر آنها نسبت به یکدیگر از بین نمی رود.