در آغاز بحث تعریف می کنند که قدم یعنی چه و حدوث یعنی چه. می گویند قدم یک شی ء یعنی نبودن وجودش بعد از عدم، و حدوث یک شی ء یعنی بودن وجودش بعد از عدم. اگر وجودی باشد و عدمی- که البته واضح است که این عدم

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 332

باید به نحوی عدم خود این شی ء باشد نه عدم یک شی ء دیگر- و این وجود بعد از عدم باشد، همین قدر که این وجود عنوان بعدیتِ آن عدم را داشته باشد یعنی عدمش تقدم داشته باشد بر وجودش، این معنایش حدوث است. وقتی می گوییم فلان شی ء حادث است، یعنی قبلاً نبود و حالا بود شد. پس حدوث یعنی مسبوقیت وجود شی ء به عدم، و قدم یعنی عدم مسبوقیت وجود شی ء به عدم.

حدوث و قدم را به نحو دیگری هم تعریف می کنند و آن اینکه به جای «عدم» لفظ «غیر» را می آورند و می گویند: حدوث عبارت است از مسبوقیت وجود شی ء به غیرخودش، و قدم عبارت است ازعدم مسبوقیت وجود شی ء به غیرخودش؛ یعنی معنای حدوث این است که یک چیزی بر این شی ء تقدم دارد و معنای قدم این است که هیچ چیزی بر این شی ء تقدم ندارد.

به همین امور زمانی مثال می زنیم: اگر یک چیزی عمر معین داشته باشد، یعنی تاریخ تولد داشته باشد، معنایش این است که در یک وقتی و در یک زمانی شی ء دیگری غیر از این چیز بوده است که هنوز این چیز نبوده است. پس «این چیز حادث است» معنایش این است که یک چیزهای دیگری در یک وقتی بوده اند که این نبوده است. اما در مورد قدیم، دیگر نمی شود گفت که یک چیزی قبل از این قدیم بوده است. ما اگر فرض کنیم یک چیزی قدیم است نمی شود فرض کنیم یک چیزی هست که آن چیز تقدم بر این دارد، چون فرض این است که قدیم است؛ هر چیز دیگری را که ما برای آن وجود فرض کنیم و در هر وقتی که ما برای آن وجود فرض کنیم این هم با آن وجود داشته است؛ پس چنین چیزی نیست که آن شی ء تقدم وجودی بر این داشته باشد.

از این جهت است که حدوث و قدم را به دو نحو تعریف کرده اند و لذا حاجی هم به دو تعریف اشاره می کند و می گوید:

اِذِالْوُجودُ لَمْ یَکُنْ بَعْدَ الْعَدَم اَوْ غَیْرِهِ فَهْوَ مُسَمّیً بِالْقِدَم.

پس خلاصه اینکه حدوث و قدم را گاهی به این نحو تعریف کرده اند که حدوث عبارت است از مسبوقیت وجود شی ء به عدم خودش، و قدم عبارت است از عدم مسبوقیت وجود شی ء به عدم خودش؛ و گاهی به این نحو تعریف کرده اند که حدوث عبارت است از مسبوقیت وجود شی ء به غیر خودش، و قدم عبارت است از عدم مسبوقیت وجود شی ء به غیر خودش. این یک تعریف کلی است که شامل انواع قدم

مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 333

و حدوث می شود و شاید حتی شامل حدوث و قدم اضافی هم- که هم اکنون آن را مطرح خواهیم کرد- بشود.

بعد هریک از حدوث و قدم را تقسیم می کنند به «حقیقی» و «اضافی» ، که شاید تعبیر بهتر این است که بگویند هریک از اینها تقسیم می شود به «فلسفی» و «عرفی» .