مطلبی كه در بالا گفتیم مربوط به گذشته بود كه در باب وحدت حقیقت وجود
مطرح كردیم. در همانجا گفتیم كه بعضی ها كه به وحدت در حقیقت وجود قائل
هستند هیچ گونه كثرتی را در این حقیقت نمی پذیرند. وحدت وجود عرفانی تقریبا
همین است؛ یعنی عرفا لااقل در بعضی از نظریات خودشان در باب وحدت وجود
چنین نظر می دهند؛ یعنی هیچ گونه كثرتی را در حقیقت وجود از آن جهت كه
حقیقت وجود است نمی پذیرند و بنابراین حقیقت وجود را مساوی با ذات حق
می دانند و آنچه ماورای ذات حق هست همه ی اینها را به منزله ی شؤون و صفات او تلقی
می كنند كه باز شؤون و صفات او به منزله ی یك نوع اعتباراتی است كه در مورد او
می شود؛ یعنی او با یك اعتبار اضافه می شود یك اسم و یك صفت، و این ماهیات و
اینهایی هم كه ما می گوییم همه ی اینها باز برمی گردد به شؤون حق تعالی یا یك اموری
كه در مرتبه ی ذات حق تعالی به نحو وجود علمی موجود است. این نظریه همان نظریه ی
وحدت وجود عرفانی در شكل خیلی غلیظش است
[1].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 438
ولی بعضی دیگر كه به وحدت در حقیقت وجود قائل هستند نوعی كثرت در
حقیقت وجود را نیز می پذیرند و به اصطلاح به وحدت تشكیكی وجود معتقدند كه
وحدت در عین كثرت است و كثرت در عین وحدت.
حاجی و امثال حاجی كه قائل به وحدت وجود به آن شكل عرفانی نیستند
طرفدار آن نوع از وحدت وجود هستند كه با نوعی كثرت مباینت ندارد، وحدت در
كثرت است و كثرت در وحدت. از این جهت است كه این دو فصل، یعنی فصلی كه
در آنجا داشتیم راجع به وحدت وجود و فصلی كه در اینجا داریم راجع به تكثر
وجود، با یكدیگر مغایرت ندارد. مقصود از این تكثر وجود همان تكثر حقیقت
واحد است كه در عین وحدت تكثر دارد، كه وقتی می خواهند این مطلب را به كمك
مثال به یك نفر مبتدی تفهیم كنند مثال می زنند به نور خورشید. نور خورشید در
ذات خود یك امر واحدی است ولی وقتی كه در شیشه های مختلف می تابد به تبع
این شیشه ها كثرت پیدا می كند؛ یعنی این كثرت از ذات خودش نیست، از قابلیات
پیدا شده است كه ما راجع به این جهت هم بحث خواهیم كرد.
[1] . مكاتبات و سؤال و جواب هایی كه میان آقا شیخ محمد حسین اصفهانی غروی معروف به كمپانی و مرحوم
آقا سید احمد تهرانی كربلایی رد و بدل شده است- كه خیلی با ارزش است- و آقای آشتیانی در مجله ی
«جاویدان خرد» چاپ كردند، در همین زمینه ی وحدت وجود است. مرحوم آقا سید احمد یك مرد عارفی است و
عارفانه فكر می كرده است، اما مرحوم آقا شیخ محمد حسین حكیمانه فكر می كرده است. مرحوم آقا شیخ
محمد حسین طرفدار وحدت تشكیكی وجود است به شكلی كه در كتب فلسفه مثل منظومه و اسفار و غیره
مطرح است و مرحوم سید احمد طرفدار آن نوع وحدت وجود عرفانی است كه گفتیم. و شاید در آن مكاتبات
بیش از هر جای دیگر این دو مسأله رو در روی یكدیگر قرار گرفته و مورد بحث واقع شده اند. - تشكیك در وجود یعنی تشكیك در مظاهر وجود.
استاد: بله، در حقیقت تشكیك در مظاهر است.