حاجی در اینجا مطلب را فقط به همان صورت لبّ مطلب و یا بگویید به صورت
ساده ی مطلب بیان كرده است كه همان حرفی است كه مرحوم آخوند ملا صدرا در
كتابهای خودش گفته است. ایشان در اسفار
[1]مسأله را طرح می كند، بعد جوابی را كه
دیگران به این مسأله داده اند ذكر می كند و بعد می گوید: «و أنا أقول» یعنی من این
جور می گویم. اتفاقا آنجا این بحث را خیلی مفصل طرح نكرده است، همین نظر
خودش را تحت عنوان «انا اقول» می گوید و رد می شود. حاجی هم همان «انا اقول»
ایشان را در اینجا تكرار كرده است، آمده است در همین شبهه ی معدوم مطلق جواب
داده است كه نه، تناقض لازم نمی آید. حالا ما از همان اسهل اشكالات وارد
می شویم تا برسیم به اصعب اشكالات.
اشكال اول این بود كه گفتید من وقتی تصور می كنم نیستی خودم را، آیا تصور
كرده ام نیستی خودم را یا نه؟ جواب دادید بله، تصور كرده ام نیستی را. بعد گفتید
پس تصور كرده ام نیستی خودم را، پس من «نیست» شدم، چون این «نیستی» است
كه من او را تصور كرده ام. جواب می دهد به اینكه این نیستی كه من تصور كرده ام هم نیستی است هم
نیستی نیست. نیستی است به معنی این كه مفهوم نیستی است، نیستی به حمل اوّلی
است. ولی نیستی نیست به معنی اینكه آن واقع نیست من نیست، آن نیستی ای كه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 558
نقیض هستی من است مفهوم نیستی نیست، بلكه آن رفع هستی من از خارج است. به طریق اولی در عدم غیر هم همین حرف می آید.
اشكال دوم این بود كه تو می گویی شریك الباری ممتنع است. آیا آنچه كه حكم
را روی آن آورده ای و او را تصور كرده ای شریك الباری است یا شریك الباری
نیست؟ بله، شریك الباری است. آیا آن شریك الباری در ذهن تو وجود پیدا كرده یا
وجود پیدا نكرده است؟ بله، وجود پیدا كرده است. حالا كه وجود پیدا كرده است
پس موجود است و حال آنكه شریك الباری ممتنع است. جواب این است كه آن شریك الباری ذهن من، هم شریك الباری است هم
شریك الباری نیست. شریك الباری است به معنی اینكه مفهوم شریك الباری است و
حدّ شریك الباری بر او صادق است. شریك الباری نیست به معنی اینكه مصداق
شریك الباری نیست، شریك الباری به حمل شایع نیست. آن وقت مثالهای معروف را آورده اند و می گویند برای اینكه شما ببینید چطور
یك شی ء در آن واحد یك معنا بر او صدق می كند و نقیض آن معنا هم بر او صدق
می كند ما برای شما مثال می آوریم كه از آن مثالها خوب به مطلب توجه كنید.
یكی از آن مثالها كه برای توجه به مطلب آورده اند مثال معروف جزئی و كلی
است: ما زید را تصور می كنیم، عمرو را تصور می كنیم، بكر را تصور می كنیم؛ اینها
مصداقهای جزئی اند؛ انسان را تصور می كنیم، فرس را تصور می كنیم؛ اینها
مصداقهای كلی اند. از جمله چیزهایی كه تصور می كنیم خود جزئی است. ما خود
مفهوم جزئی را هم تصور می كنیم و لهذا در منطق سر و كار ما با زید و عمرو نیست، در
منطق سر و كار ما با مفهوم جزئی است نه با مفهوم زید و عمرو. در منطق سرو كار ما با
مفهوم كلی است نه با انسان و فرس و غیره. فلسفه سر و كارش با انسان و فرس و بقرمجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 559
و غنم و عقل و نفس و جسم و این حرفهاست، ولی منطق سر و كارش با مفهوم
جزئی، مفهوم كلی و امثال اینهاست و لهذا این مفهومها را می گویند جزئی منطقی و
كلی منطقی. زید را می گویند جزئی حقیقی یا جزئی طبیعی، ولی مفهوم جزئی را
می گویند جزئی منطقی. انسان را می گویند كلی طبیعی ولی مفهوم كلی را می گویند
كلی منطقی. به هر حال خود مفهوم كلی یكی از مفاهیم عالم است، خود مفهوم جزئی
هم یكی از مفاهیم عالم است. وقتی خود اینها از مفاهیم عالم است سؤال می كنیم كه هر یك از اینها مصداق
چیست؟ در مورد زید و عمرو و بكر و انسان و فرس می توانیم حساب كنیم. اگر
بپرسند زید مصداق مفهوم جزئی است یا مصداق مفهوم كلی، می گوییم زید مصداق
جزئی است. اگر بپرسند انسان مصداق چیست، مصداق كلی است یا مصداق جزئی،
می گوییم مصداق كلی است. حالا می آییم سراغ خود «كلی» . كلی خودش مصداق
چیست؟ آیا مصداق كلی است یا مصداق جزئی؟ در مورد «كلی» ما دچار اشكال
نمی شویم، می گوییم مفهوم كلی هم كلی است؛ یعنی كلی هم مصداق كلی است، كلی
هم خودش یك مفهوم كلی است كه دارای مصداقهای زیاد است، یكی انسان است،
یكی فرس است، یكی بقر است و یكی چیز دیگر. اكنون می رویم سراغ مفهوم جزئی. می گوییم خود مفهوم جزئی چیست؟ آیا كلی
است یا جزئی؟ می گوییم خود مفهوم جزئی كلی است، یعنی مانند انسان و فرس و
بقر و مانند مفهوم كلی، خودش مصداقهای زیاد دارد؛ یعنی مفهوم جزئی یكی از
مفهومهای عامّ عالم است؛ مفهوم خاص كه نیست. زید مفهوم خاص است، اما مفهوم
جزئی یك مفهوم عام است مثل مفهوم كلی كه یك مفهوم عام است. پس مفهوم
جزئی مصداق خودش نیست، بلكه مصداق كلی است و یا به تعبیری كه آقای دكتر
هشترودی در آن مقاله ی «تعارضات منطقی» به كار برده بود كه در مورد هر مفهومی
می شود گفت یا خاصیت مصداق خود را دارد یا ندارد، می گوییم مفهوم جزئی
خاصیت مصداق خود را ندارد؛ یعنی مفهوم جزئی، جزئی نیست. اینجاست كه آن تناقض منطقی رخ می دهد و در اینجاست كه دچار تناقض
می شویم: از یك طرف مفهوم جزئی واقعا مفهوم جزئی است از باب اینكه هر چیزی
خودش خودش است. همان طور كه انسان انسان است جزئی هم جزئی است. اصولامجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 560
همه ی تعریفات چنین است كه می گوییم هر شی ء خودش خودش است. در مقام
تعریف اگر بخواهید مفهوم جزئی را تعریف كنید چگونه تعریف می كنید؟ می گویید: «الجزئیّ هو المفهوم الّذی یمتنع فرض صدقه علی كثیرین» همان طور كه در مقام تعریف
انسان می گویید انسان حیوان ناطق است. انسان و حیوان ناطق هر دو یك مفهومند،
منتها مفهوم شكافته شده و تفصیل داده شده ی انسان می شود حیوان ناطق. پس این كه
می گوییم: «انسان حیوان ناطق است» با این كه می گوییم: «انسان انسان است» یك
معناست. در قضیه ی «انسان انسان است» موضوع و محمول هر دو یكی است یعنی
محمول به همان اجمال موضوع است. در قضیه ی «انسان حیوان ناطق است» همان
انسان را شكافته اید به دو معنی دیگر. در مورد جزئی هم وقتی می گوییم: «الجزئیّ
ما یمتنع فرض صدقه علی كثیرین» به معنی این است كه جزئی جزئی است. پس وقتی كه
می گوییم: «الجزئی ما یمتنع فرض صدقه علی كثیرین» همان معنی خودش را بر خودش
حمل كرده ایم، كه در همه ی تعریفات، شما معنی خود شی ء را بر خود شی ء حمل
می كنید. هر تعریفی در هر علمی همین طور است. اصلا معنی تعریف همین است كه
معنی خود شی ء را بر خودش حمل كنید. به عنوان مثال «مثلث» را در نظر می گیریم. شما یك وقت می گویید «مثلث» و احكامش را ذكر می كنید، می گویید مثلث دارای
فلان حكم است، مثلا مجموع زوایای آن دو قائمه است. ولی یك وقت می خواهید
مثلث را تعریف كنید، می گویید مثلا مثلث آن شكلی است كه بر آن احاطه دارد سه
ضلع. این حكم مثلث است یا خود مثلث را دارید بیان می كنید؟ جواب این است كه
وقتی می گویید مثلث شكلی است كه بر آن سه ضلع احاطه دارد، همان خود مثلث را
دارید بیان می كنید، معنای مثلث را دارید می شكافید و به عبارت دیگر می گویید: «مثلث مثلث است» . «مثلث مثلث است» با این كه «مثلث شكلی است كه بر آن سه
ضلع احاطه دارد» یكی است منتها یكی مشروح تر است و یكی غیر مشروح تر. بنابراین مفهوم جزئی و مفهوم «ما یمتنع فرض صدقه علی كثیرین» - كه در تعریفش
می گویید- هر دو یكی است. پس اینكه می گویید: «الجزئی هو ما یمتنع فرض صدقه علی
كثیرین» مثل این است كه بگویید جزئی جزئی است. از طرف دیگر و به نظر دیگر كه نگاه می كنید می بینید خود مفهوم جزئی، لا یمتنع
فرض صدقه علی كثیرین، چون بر جزئیات بسیاری صادق است. پس در آن واحد
مفهوم جزئی هم «لا یمتنع فرض صدقه علی كثیرین» هم «یمتنع فرض صدقه علیمجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 561
كثیرین» ، یعنی ایجاب و سلب هر دو برایش صادق است. این است آن تناقض
منطقی كه با آن مواجه می شویم. ولی وقتی نگاه می كنید می بینید كه در اینجا دو جور حمل است و لذا گفته اند: «در تناقض وحدت حمل شرط دان» . آنجا كه می گوییم: «الجزئی هو ما یمتنع فرض
صدقه علی كثیرین» داریم معنی جزئی را تشریح می كنیم، نمی خواهیم بگوییم مصداق
چیست؛ همان طور كه وقتی می گوییم: «انسان حیوان ناطق است» نمی خواهیم
بگوییم كه انسان مصداق چیست، می خواهیم بگوییم معنی انسان همان معنی حیوان
ناطق است. وقتی كه ما می گوییم: «الجزئی ما یمتنع فرض صدقه علی كثیرین» یعنی معنی
جزئی همان معنی «ما یمتنع» است. در اینجا می خواهیم معنی جزئی را تشریح بكنیم
نه اینكه بگوییم مصداق چیست. ولی وقتی كه می گوییم: «الجزئی لا یمتنع فرض صدقه
علی كثیرین» نمی خواهیم بگوییم معنایش لا یمتنع است، بلكه می خواهیم بگوییم
حكمش این است كه لا یمتنع فرض صدقه علی كثیرین، یعنی مصداق لا یمتنع است. از این جهت است كه انسان خارجی مصداق انسان است ولی انسان ذهنی فقط همان
مفهوم انسان است یعنی تعریف انسان درباره اش صدق می كند. پس در باب وجود
ذهنی اگر ما قائل به وجود ذهنی شدیم نمی خواهیم بگوییم كه انسان ذهنی مصداق
انسان است همان گونه كه انسان خارجی مصداق انسان است؛ می خواهیم بگوییم
انسان ذهنی ممكن است مصداق لا انسان باشد، كه مصداق لا انسان هم هست. انسان
ذهنی یعنی همان معنی ای كه حد انسان بر او صدق می كند، ولی او در واقع و
نفس الامر كه انسان نیست. در واقع و نفس الامر یعنی در مقام مصداق، مصداق
لا انسان است. اگر شما عدم خود را تصور كردید آن، مفهوم عدم شماست نه واقع
عدم شما و مصداق عدم شما. تناقض میان واقعیت وجود زید و واقعیت عدم زید
است كه واقعیت عدم زید یعنی رفع وجود خارجی زید. ولی میان وجود عینی زید و
یك معنایی كه آن معنا عدم زید به حسب واقع و مصداق نیست بلكه مفهوم عدم زید
است دیگر تناقضی نیست. همین حرف در شریك الباری هست. شریك الباری ذهن شما مفهوم
شریك الباری است، معنی ای است كه تعریف شریك الباری بر آن معنی صادق است؛
آنچه كه شریك الباری را اگر بخواهیم تعریف كنیم این مطلب از آن در می آید آن
شریك الباری است، اما آیا مصداق شریك الباری هم هست؟ نه، مصداقمجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 562
شریك الباری كه نیست. این است كه می گوییم شریك الباری ذهن شریك الباری به
حمل اولی است نه شریك الباری به حمل شایع: فما بحمل الاوّلی شریك حق
عدّ بحمل شایع ممّا خلق
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 563
خود عدم من. خود عدم من یعنی همانی كه رافع وجود من است كه اگر وجود من او
را نفی كرده و طرد كرده طارد اوست. این خود او نیست. در شریك الباری هم عین
همین حرف می آید.
حال ببینیم در مورد معدوم مطلق هم عین این حرف را به همین بیان می شود گفت
یا نه؟ بله، می شود گفت. ولی مسأله اندكی بیشتر به اصطلاح مایه می خواهد. اشكال
این است كه شما گفتید از معدوم مطلق خبر داده نمی شود و حال آنكه خود همین
خبری است از معدوم مطلق. راه حل ساده ای كه حاجی در پاسخ این اشكال آورده
است این است كه می گوید وقتی ما می گوییم: «المعدوم المطلق لا یخبر عنه» مقصود این
است كه «كل ما هو بالحمل الشایع معدوم مطلق هو لا یخبر عنه» مانند وقتی كه می گوییم: «كل انسان ضاحك» به این معنی كه «كل ما هو انسان بالحمل الشایع فهو ضاحك» یعنی
عقد الوضع ما مصداق این موضوع است. «كل نار حارّة» یعنی «كل ما هو مصداق للنّار
فهو حارّ» و لهذا شامل نار ذهنی نمی شود چون نار ذهنی مصداق نار نیست؛ نار هست
ولی مصداق نار نیست. در اینجا هم وقتی ما می گوییم: «المعدوم المطلق لا یخبر عنه»
قضیه ی ما قضیه ای است كه عقد الوضع آن مصداق موضوع است، یعنی آنی است كه
موضوع به حمل شایع بر او صدق می كند. پس وقتی می گوییم: «كل معدوم مطلق
لا یخبر عنه» مقصود این است كه «كل ما هو بالحمل الشایع معدوم مطلق لا یخبر عنه» . اگر
كسی بگوید الآن شما خبر دادید از معدوم مطلق، پس چطور می گویید از معدوم
مطلق خبر داده نمی شود؟ می گوییم الآن خبر دادیم از چیزی كه آن چیز الآن معدوم
مطلق هست ولی معدوم مطلق به حمل اولی است؛ یعنی این قضیه ی ما خبری است از
معدوم مطلق اما معدوم مطلقی كه الآن فقط مفهوم معدوم مطلق است نه مصداق
معدوم مطلق، یعنی معدوم مطلق به حمل اوّلی است نه معدوم مطلق به حمل شایع. به عبارت دیگر آن چیزی كه محال است ما از او خبر بدهیم معدوم مطلق به حمل
شایع است و آنچه كه الآن از او خبر داده ایم معدوم مطلق به حمل اوّلی است نهمجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 564
معدوم مطلق به حمل شایع [3].
در مورد مثال یا اشكال چهارم هم عین همین مطلب را می توان گفت. وقتی
می گویید: «الشی ء إمّا ثابت فی الذهن أو لا ثابت فی الذهن» در اینجا قضیه ی شما یك قضیه ی
منفصله ی حقیقیه ای است از نوع قضایای به حمل شایع؛ یعنی می خواهید بگویید
هر چیزی یا مصداق ثابت در ذهن است یا مصداق لا ثابت در ذهن. اگر بگویید [آیا]
این لا ثابت در ذهن ما هم الآن مصداق لا ثابت در ذهن است؟ می گوییم نه، این
لا ثابت در ذهن شما مفهوم لا ثابت در ذهن است نه مصداق لا ثابت در ذهن. پس
الآن لا ثابت در ذهن شما، هم لاثابت در ذهن است هم ثابت در ذهن. لا ثابت در
ذهن است چون مفهوم لا ثابت در ذهن است، یعنی لا ثابت در ذهن است به حمل
اوّلی، یعنی تعریف لا ثابت در ذهن بر او صدق می كند، و ثابت در ذهن است چون
مصداق ثابت در ذهن است. 1 . - ولی نحوه ی ثبوتشان فرق نمی كند؟
استاد: خوب، فرق بكند. آن مربوط می شود به جواب اشكال. ما هنوز داریم تقریر اشكال
می كنیم. 2 . اسفار، چاپ جدید، ج /1ص 239 (منهج ثانی از مرحله ی اولی از سفر اول اسفار، فصل 19) .
[1] . اسفار، چاپ جدید، ج /1ص 239 (منهج ثانی از مرحله ی اولی از سفر اول اسفار، فصل 19) .
[2] . - یعنی خلاصه ی مطلب اینكه امر ذهنی غیر از امر خارجی است.
استاد: البته، امر ذهنی غیر از امر خارجی است. از نظر مقام مصداق، امر ذهنی غیر از امر
خارجی است؛ یعنی امر خارجی مصداق طبیعت خودش است، ولی امر ذهنی مصداق
آن طبیعت نیست، مفهوم آن طبیعت است و مصداق طبیعتی كه احیانا نقیض و ضد آن
طبیعت است.
- ظاهرا می شود گفت كه با هر موضوعی كه در تعریف بشود آن را موضوع یك قضیه ی سالبه ی كلیه قرارداد می شود
این اشكال را كرد.
استاد: در همه ی جاها ممكن است بیاید، منتها تناقض در بعضی جاها هست و در برخی
جاها نیست ولی اختلاف حمل در همه جا هست. مثلا اگر شما خط را می آیید تعریف
می كنید و می گویید مثلا كمیتی است یك بعدی، این هم خط هست هم خط نیست. خط
است یعنی مفهوم خط است و آن تعریف، تعریف این است؛ خط نیست یعنی واقعا یك
كمیتی در ذهن شما وجود پیدا نكرده است.
- بنابراین مسأله نقیض را ما در همه جا می توانیم بگوییم. مثلا می توانیم بگوییم: «الانسان حیوان ناطق» و
بلافاصله می توانیم بگوییم: «الانسان لیس بحیوان ناطق» .
استاد: همین جور هم هست، و لذا می گوییم: «در تناقض هشت وحدت شرط دان» . درست
هم هست. شما می توانید بگویید: «الانسان حیوان ناطق» و می توانید به انسان ذهنی اشاره
كنید و بگویید: «الانسان لیس بحیوان ناطق» زیرا یكی از این دو قضیه به حمل اولی است و
یكی به حمل شایع. اما اگر مقصودتان این باشد كه الانسان حیوان ناطق به حمل اولی،
دیگر نمی توانید بگویید الانسان لیس بحیوان ناطق به حمل اولی. به حمل شایع هم اگر
بگویید الانسان حیوان ناطق، دیگر نمی توانید بگویید الانسان لیس بحیوان ناطق
به حمل شایع.
- پس در اینجا خصوصیت ویژه ای ندارد، فقط همین جهت تناقض مطرح است.
استاد: نه، در اینجاها مستلزم نوعی تناقض است، یعنی شبهه ی تناقض در آن می آید، ولی در
آنجا شبهه ی تناقض در ذهن نمی آید.
- به نظر می رسد كه اشكال برمی گردد به خلط میان ذهن و عین.
استاد: بله، اشكال برمی گردد به خلط میان ذهن و عین و عدم توجه به اینكه رابطه ی ذهن و
عین چه رابطه ای است.
[3] . - آیا اصلا معدوم مطلق مصداق دارد؟
استاد: سؤالتان درست است؛ جوابش را عرض می كنم.