مفهوم «سعادت» از آنجا برای بشر پیدا شده كه بشر دارای قوه ی عاقله است، با این قوه می تواند لذتها و رنجها را با یكدیگر قیاس كند و جوانب مختلف زندگی خود را در نظر بگیرد و راهی را در زندگی پیش بگیرد كه مجموعا از لذت و خوشی بیشتر و كاملتری بهره مند شود و رنجها و ناخوشیها را به حداقل برساند.

برای قوه ی عاقله، یك لذت مخصوص از آن جهت كه لذت است كافی نیست كه مورد تصویب و قبول واقع گردد، و یك رنج و درد مخصوص از آن جهت كه درد و رنج است كافی نیست كه طرد و نفی شود مگر آنكه رابطه ی آن با سایر لذتها و رنجها مشخّص گردد و در مجموعه ی آنها اثر مطلوب و لذت بخش آن از اثر نامطلوب و دردناك آن بیشتر باشد. لهذا در گذشته گفتیم كه لذت با مطبوع بودن بستگی دارد و سعادت با مصلحت. مصلحت سنجی كار قوه ی عاقله است. مصلحت بودن یك چیز عبارت است از اینكه آن چیز با در نظر گرفتن همه ی جوانب و عواقب، فایده ی بیشتری داشته باشد.

از اینجا معلوم می شود این سخن كه گفته می شود: «هر كسی فطرتا و طبیعتا طالب سعادت خویش است» درست نیست. انسان تا وقتی كه قوه ی عاقله صد در صد بر غرائزش حكومت نكند طالب و تابع لذت است. انسانهای عقلی و مسلّط بر غرائز كه نقشه ی كلّی در زندگی برای خود رسم می كنند و لذتها و رنجها را با همه ی عواقب و نتایج در نظر می گیرند و حداكثر كوشش را برای راهی كه از حداكثر لذت بهره مند شوند و آلام را به حداقل برسانند به كار می برند طالب سعادتند. «سعادت» یك مفهوم عقلی است نه یك مطلوب غریزی. بلی، هر كسی بالقوه طالب سعادت است، یعنی اگر درك قوی پیدا كند و قوه ی عاقله اش نیرو بگیرد طبعا و عملا راه لذت بیشتر و رنج كمتر را

مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 60

انتخاب می كند. تازه این نظر هم (انسان بالقوه طالب سعادت است) آنگاه صحیح است كه نظر سقراط را بپذیریم كه انسان تنها به علّت جهالت و نادانی راه شقاوت و گمراهی را می پیماید، اما اگر نظر ارسطو را بپذیریم كه می گوید علم به تنهایی كافی نیست، قدرت اراده و ملكات اكتسابی و یا صفات فطری باید كمك بدهد، این نظر قابل رد و انكار است.