در اینجا تقریر بیان شیخ تقریباً تمام است. اکنون عبارت مرحوم حاجی
سبزواری را ببینیم و بررسی کنیم که چقدر با سخن شیخ تطبیق می کند. می گوید:
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 43
مرحوم حاجی عین عبارت شیخ را ذکر نمی کند و مطلب را به بیان خودش
می آورد. [می گوید محصول بیان شیخ این است که ] هر چیزی که هم علت باشد و هم
معلول، وسط و میان دوطرف است بالضروره. [اگر سلسله ی علل تا بی نهایت ادامه
یابد] لازم می آید که این سلسله ی غیرمتناهی، هم علت باشد و هم معلول. این سلسله
علت است برای اینکه اینها علت برای معلول اخیر هستند، و معلول است چون جمع
احتیاج به افراد دارد.
ببینید، مرحوم حاجی مطلب را با این بیان ذکر کرده است که اگر ما یک سلسله
علل غیرمتناهی داشته باشیم که معلول هم باشند، لازم می آید که این سلسله ی
غیرمتناهی وسط بلاطرف باشد، یعنی هم علت است و هم معلول بدون اینکه علت
داشته باشد. چرا علت است؟ چون تمام سلسله، علت معلول اخیر است.
[1] . شرح منظومه، المقصد الاول، الفریدة السابعه، غرر فی احکام المشترکة بین العلة و المعلول.