از نظر دیگر باز عین همین مطلب هست؛ یک نوع تأثیر متقابلی، نه میان انسان و
فعل، میان انسان و آن غایت و هدف هست، یعنی اثر متقابلی میان فاعل و غایت او
هست. اثر متقابلی که الآن گفتیم، میان فاعل و فعل بود که حسابش جداست. فاعل،
غایت را می سازد و غایت فاعل را و این به شکل دور نیست، چرا؟ برای اینکه:
غایتی وجود ندارد و این فاعل غایت را می سازد. این فاعل است که تلاش می کند و
به وسیله ی فعل خود به غایت وجود عینی می دهد. انسان است که علم را به وجود
می آورد. علم برای محصّل غایت است، بعد این محصل که فاعل است کوشش
می کند و درس می خواند و وسائلی را اتخاذ می کند و آن غایت را که وجود عینی
ندارد وجود عینی می بخشد. اما از طرف دیگر همین غایت است که فاعل را فاعل
کرده، ولی وجود علمی و ذهنی غایت؛ یعنی اگر در همان اول، قبل از اینکه فاعل
شروع به فعل کند این غایت در ذهنش منعکس نشده بود و اگر این غایت را تصور
نکرده بود، اگر جاذبه ی غایت و مطلوبیت آن او را به هیجان نیاورده بود و اگر میل او
را تحریک نمی کرد و اراده ی او را منبعث نمی کرد، این شخص فاعل این فعل نمی شد و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 424
به وجود عینی غایت نمی رسید. این است که در منظومه می گوید:
غایت به حسب ماهیت، که مقصود وجود ذهنی است، فاعل علت است و به حسب
انیت و وجود عینی معلول فاعل است.
سؤال:
همان وجود ذهنی غایت از کجاست؟
استاد: وجود ذهنی غایت ممکن است از احساس باشد. ما یک چیزی را
احساس می کنیم و ممکن است که قبل از احساس هم بدان توجهی نداشته باشیم.
فرض کنیم که در خیابان در حال قدم زدن هستیم. از کنار یک کتابفروشی
می گذریم. در آن کتابفروشی و از پشت ویترین پشت جلد کتابها را می خوانیم. در
این موقع پشت جلد کتابی را می خوانیم که نوع کتاب و مؤلف یا مترجم کتاب و یا
موضوع آن نظر ما را جلب می کند. همین قدر که تصور این مطلب و تصدیق به
وجود چنین کتابی در ما ایجاد شد، با خود می اندیشیم که چه خوب که درباره ی این
موضوع کتابی نوشته شده! میل ما به سوی آن کتاب و اراده ی ما به خریدن کتاب
تحریک می شود. فوراً قیمت آن را می پرسیم و دست در جیب خودمان می بریم و
کتاب را می خریم و می آییم.
غرض اینکه یک چنین نظام متقابلی میان فاعل و فعل و میان فاعل و غایت در
کار است. به این معنا ذات واجب الوجود منزه از غایت داشتن است. مسلم است که
[غایت ] به این معنا در آنجا غلط است؛ یعنی چنین نیست که واجب الوجود ذهنی
داشته باشد و این غایت در ذهن او منعکس شود، آنگاه برای اینکه به این غایت برسد کارهایی را انجام دهد، که نتیجه ی چنین نظری این است که آن غایت، فاعل
واجب الوجود می شود و واجب الوجود هم از جهت دیگر فاعل آن غایت می شود؛
واجب الوجود علت فعل خودش می شود و فعلش هم علت واجب الوجود؛ زیرا-
چنانکه گفتیم- در این موارد، در فاعلهای بالقوه مثل انسان است که فاعل، علت
فعل است و فعل هم به نوبه ی خودش علت فاعل است؛ یعنی وقتی اینها را تحلیل کنیم
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 425
می بینیم در یک موجودی که از دو جنبه ی نقص و کمال آمیخته است، چنین معنایی از
ذی غرض بودن و حکیم بودن پیدا می شود. در یک موجود که از یک جنبه ناقص
است و از یک جنبه دارای کمال است، حکمت به همان معنای غرض داشتن فاعل است.
[1] . شرح منظومه مرحوم سبزواری، المقصد الأول، الفریدة السابعة، غرر فی البحث عن الغایة.