نه، این برهان حکمت، برهانی است مرکب از تجربه و عقل. درهر تجربه ای
نوعی استدلال قیاسی نهفته است، که این را مکرر در منطق گفته ایم. در هر تجربه ای،
حتی تجربه ای که همان پزشک می کند، این قیاس هست. ولی می خواهیم یک چیز
علاوه بر آن بگوییم و آن این است که تجربه ای که انسان در مورد طبیعت دارد همان
تجربه ای است که حکما می خواهند. آن تجربه چنین است: اول طبیعت تحلیل
می شود به امر بالقوه و امر بالفعل، یا به تعبیر دیگر، به ماده و صورت، و این تعبیری
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 471
قطعی است؛ یعنی وقتی که طبیعت حالت شدن دارد و از حالت بالقوه به حالت
بالفعل می رسد و حرکت می کند، طبیعت در حالت بالقوه امکانات متعدد دارد؛ یعنی
طبیعت در حرکت خودش، همان جور که دارد حرکت می کند، هزار جور راه به روی
او باز است: می تواند از اینجا برود، می تواند از آنجا برود، می تواند از جای دیگر؛
یعنی امکانات متعدد برایش هست. تجربه نشان می دهد که طبیعت در میان راههای
ممکن همیشه آن را انتخاب می کند که به کمال و غایتش منتهی می شود. حتی اگر
طبیعت را از مسیرش منحرف هم بکنیم به راه خودش بر می گردد. این تجربه، غایت
داشتن خود طبیعت را نشان می دهد. ما طبیعت را تجربه می کنیم نه خدا را. اشتباه
اینها این است [که فکر می کنند خدا را تجربه می کنیم. ] طبیب بیماری را با علت
بیماری تجربه می کند، می بیند این علت این اثر را روی آن موجود گذاشته، دفعه ی دوم
و سوم و چهارم و صدم که تجربه کرد می گوید پس این ناشی از آن است. ما اینجا
نمی خواهیم طبیعت را با علت طبیعت که خداست، هر دو را تجربه کنیم. ما که چنین
تجربه ای نکرده ایم. ما خود طبیعت را تجربه می کنیم نه از راه علت فاعلی. برهان
نظم به علت فاعلی مربوط نیست، به علت غائی مربوط است.
درست توجه کنید که ریشه ی حرف هیوم چه بود. اینجا نمودار می شود که حرف او
سست و بی پایه است. همه ی حرفش این است که در اینجا یک شباهت میان انسان و
خدا هست و نظیر تجربه ای که در مورد انسان داریم می خواهیم در مورد طبیعت و
خدا داشته باشیم، در حالی که این شباهت کامل نیست و این تجربه کامل نیست.