بحث در برهان «وسط و طرف» و تقریر صحیح این برهان بود
[1]. چنانکه به نوشته های دیگر حکما توجه شود تا حد زیادی این مطلب روشن می شود که نکات
دقیقی که شیخ در این برهان گنجانیده در کلمات فارابی و دیگرانی که قبل از او
بوده اند گنجانیده نشده است. اینکه فارابی فی حد ذاته خودش به اینها توجه داشته
یا نداشته معلوم نیست، ولی به هر حال در نوشته هایش نیامده است. بعد از شیخ هم
حکمای دیگری که آمده اند کمتر متوجه نکاتی شده اند که در متن این برهان
گنجانده شده است- و آوردن این نکات لازم هم بوده است- و چون متوجه این
نکات نشده اند ایرادهایی بر این برهان گرفته اند که بی اساس است. اینکه چه کسانی
متوجه نکات مندرج در این برهان شده اند و چه کسانی متوجه نشده اند بیش از این
احتیاج به دقت و مطالعه دارد و مطالعه ی وسیعی لازم است که با طرح آن در اینجا این
باب اجمالاً برای ما باز می شود.
از جمله کسانی که به نظر می رسد درست جوانب این برهان را در نظر نگرفته اند
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 34
مرحوم حاجی سبزواری است. بیان حاجی از این برهان بیان کاملی نیست و ناتمام
است. این مطلب بعد از خواندن عبارات شیخ و بیان نکات آن و مقایسه ی آن با آنچه
که در منظومه آمده است روشن خواهد شد. در مورد کسانی غیر از حاجی هم
همین طور است. در همین حواشی شفا که ایرادهای امثال علامه دوانی آمده است
نشان می دهد که چندان به عمق این برهان نرسیده بودند؛ و شاید اشخاصی هم که از
بیان شیخ دفاع کرده اند آنچنان که باید متوجه نشده اند. ملاصدرا وقتی این برهان را
ذکر می کند می گوید: «و هذا أسدّ البراهین فی هذا الباب» و با اینکه به ایرادهایی که قبل
از او امثال دوانی بر این برهان گرفته اند توجه داشته، آن ایرادها را به چیزی نگرفته
و اصلاً قابل توجه ندانسته و حتی إن قلت قلت هم نکرده. این نشان می دهد که خود
متوجه همه ی نکات این برهان بوده است. چون او معمولاً به چنین جاهایی که می رسد
نظرات دیگران را نقل می کند و مورد تأیید یا رد قرار می دهد. ولی به اینجا که رسیده
نظریات را نقل نکرده و همین قدر گفته است «و هذا أسدّ البراهین فی هذا الباب» و از
طرف دیگر از خودش هم هیچ اظهار نظری نکرده و همان عبارات شیخ را آورده و
در آخر هم گفته است: «. . . وانتهی و هذا أسدّ البراهین فی هذا الباب» . با زبان و قلم
خودش و با تعبیر خودش نکات مخصوصی را که در کلمات شیخ هست بیان نکرده
و به همان عبارات شیخ اکتفا کرده است.
[1] . [چنانکه تذکر داده شد اواخر جلسه ی قبل در این موضوع بحث شده است که نوار آن در دست نیست. ]