در باب ماهیت جسم، یك مسأله ی دیگر كه در ضمن مطرح می شود این است كه آیا
در تعریف جسم، طول یا عرض یا عمق به معنی كمیت معین هستند؟ چون تا كمیت
معیّن نباشد طول و عرض و عمق نیست، زیرا برای شی ء از این جهت می گوییم
«طول» كه مقدار معیّنی كشش در یك جهت دارد، و همین طور در دو طرف دیگر. اگر ما
فرض كنیم جسم غیر متناهی باشد، طول و عرض و عمق از یكدیگر متمایز نیستند. هر
جسمی در خارج ناچار دارای نهایت است یعنی منتهی می شود به یك حدی و منتهی
می شود به یك سطحی كه البته كره دارای یك سطح است، مكعب دارای شش سطح
است و جسم در هر شكلی دارای سطحهای مختلف ممكن است باشد. آیا جسمی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 160
بدون سطح و نهایت داریم یا نه؟ بعد اثبات می كنند كه جسم غیر متناهی محال است. ولی این مطلب را توضیح می دهند كه درست است كه نهایت داشتن از لوازم جسم
است، ولی جزء ماهیت جسم نیست؛ یعنی در جسمیّت جسم شرط نیست كه متناهی
باشد و «تناهی» جزء تعریف جسم نیست. جسم به حسب تعریف خودش لابشرط از
تناهی و لاتناهی است، ولی ما به حكم برهان می دانیم لازمه ی جسم تناهی است. فرق
است میان اینكه یك شی ء لازمه ی شی ء دیگر باشد یا اینكه جزء ماهیت آن باشد. لازمه ی
وجود جسم تناهی است. این هم بستگی دارد به این كه ما براهینی را كه برای تناهی
جسم می آورند بپذیریم، و الاّ اگر آن براهین را كامل ندانیم این را نخواهیم گفت كه
تناهی لازمه ی وجود جسم است.
ما اینجا ماهیت «صورت جسمیه» را بیان كردیم كه: آن جوهری است كه در او
امكان فرض خطوط سه گانه ی عمود بر هم هست؛ و این را «امتداد» می گوییم، امتدادی
كه خودش جوهر است؛ نه اینكه امتداد شیئی باشد، بلكه خود حقیقتش حقیقت امتداد
است.