اجمال مطلب اینكه: «حق» دریافت عقل نظری است و «جمیل» دریافت عقل
عملی. حكما از قدیم دریافته اند كه آنچه عقل انسان درك می كند به طور كلّی بر دو
قسم است:
یكی ادراك اموری است كه در واقع و نفس الامر هست و عقل انسان اشیاء را از
آن جهت كه هستند مطالعه می كند. از این نظر عالم وجود یك صحنه ای است
تماشایی و عقل آدمی تماشاگر است و كوشش می كند از طرق مختلف هر چه بهتر و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 95
بیشتر گوشه های مختلف این صحنه را تماشا كند و ببیند چگونه است و دقّت می كند
كه اشتباه نكند. از این نظر كه بیننده ی صحنه است اگر آنچه دیده است مطابق با واقع
صحنه باشد «حق» نامیده می شود یعنی آنچه دیده درست دیده و اگر با واقع مطابقت
نداشته باشد «باطل» نامیده می شود.
دیگر ادراك اموری است كه در خارج نیستند ولی انسان می تواند با اراده و
اختیار خود آنها را ایجاد كند. آنچه انسان با اراده و اختیار خود ایجاد می كند بر دو
قسم است: یا به نحوی است كه با مقیاسهایی كه در نزد عقل هست خوب است و لازم
است و باید آنها را ایجاد كند و یا این طور نیست. اگر از نظر عقل- یعنی به حسب
مقیاسهایی كه در نزد عقل هست- خوب است و باید انجام شود آن را «جمیل» گویند.
مثلاً یك وقت عقل درمی یابد كه فلان شی ء فلان خاصیّت را دارد یا اینكه
خورشید از زمین بزرگتر است؛ از این نظر عقل تماشاگر و ناظر جهان بیرون است و
چون آنچه دریافته است مطابق با واقع است آنچه را كه دریافته «حق» (ادراك مطابق
با واقع) می نامیم و خود عقل چون فقط نقش ناظر و تماشاگر را دارد «عقل نظری»
نامیده می شود. این یك نوع حكم عقل.
و یك وقت هست كه عقل ما می گوید: «خوب است و باید مؤدّب و مهربان بود» ،
«باید عادل بود» ، «باید حقوق دیگران را رعایت كرد» ، «باید اراده ی قوی داشت» و امثال
اینها. در این گونه موارد عقل تماشاگر و ناظر نیست، بلكه آمر و فرمانده است و آنچه
درمی یابد بیان حقایق موجود خارجی نیست بلكه دستور است به اینكه بهتر است
این گونه عمل شود و خوب است كه انسان خود را این گونه بسازد و یا جامعه را چگونه
بسازد. این گونه دریافت را «جمیل» می گویند.
خواجه نصیر الدین طوسی در اینجا می گوید: «عقل نظری توجه به مافوق دارد و
عقل عملی توجه به مادون دارد» یعنی عقل نظری می خواهد خودش را از قوه به فعل
برساند و به اصطلاح با عقل كلّی متّحد شود و این كمال به واسطه ی ادراك حقایق به وی
دست می دهد، و امّا عقل عملی می خواهد كمالی را كه دریافته است در مادون خود
یعنی در قوای نفسانی و در بدن ایجاد نماید.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 96