معلوم و واضح است که «معرفة المبدأ الاوّل للوجود کلّه و معرفة صفاته» یعنی
شناخت مبدأ اصلی وجود (یعنی واجب الوجود، خدا) و صفات او.
در جلسه ی مختصری که در هفته ی پیش بود
[1] گفتیم که در میان متأخران از شیخ این قسمت را «الهیات بالمعنی الاخص» اصطلاح کرده اند. ما در کلمات شیخ با این
اصطلاح تاکنون برخورد نکرده ایم. متأخرین تمام فلسفه ی اُولی را «الهیات
بالمعنی الاعم» می گویند و این قسمتش را که جزئی از الهیات بالمعنی الاعم است
«الهیات بالمعنی الاخص» می نامند. ظاهراً این اصطلاح از متأخرین است. در
کلمات شیخ دیده نشده تا چه رسد به کلمات متقدمتر از شیخ مثل فارابی و امثال او.
اینکه این اصطلاح از چه موقع رایج شده، دقیق نمی دانیم، ولی همین قدر می دانیم که
این اصطلاح در آن زمانها رایج نبوده است.
مقاله ی هشتم نیز فصولی دارد. فصل اول آن در تناهی علل است. البته آنچه بیشتر
به اینجا مربوط می شود تناهی علل فاعلیه است. ولی بعد خواهیم گفت که از یک
جهت تناهی سایر علل هم به تناهی علل فاعلیه منتهی می شود. آنچه در اینجا
مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 26
مقصود است تناهی علل فاعلیه است. می گفتند که یک شئ مادی دارای چهار علت
است: علت فاعلی، علت مادی، علت صوری، علت غائی. در اینجا می خواهند
بگویند تمام این علل متناهی است؛ یعنی اگر یک شئ، فاعلی داشته باشد و فاعل
آن هم فاعلی داشته باشد و باز فاعل آن هم فاعلی داشته باشد، این سلسله
نمی تواند غیرمتناهی باشد، منتهی می شود به فاعلی که لا فاعلَ له؛ و نیز اگر شئ
غایتی داشته باشد و آن غایت هم غایتی داشته باشد و آن غایت هم غایتی، باز باید
منتهی شود به غایتی که لا غایةَ له، و آن غایةالغایات است که در مبحث «غایات» از
آن بحث می شود؛ و همچنین اگر شئ ماده ای داشته باشد و آن ماده هم ماده ای داشته
باشد و آن ماده هم ماده ای، باز در نهایت امر باید منتهی شود به ماده ای که لا مادةَ له؛
و بالاخره اگر شئ صورتی داشته باشد و آن صورت هم صورتی داشته باشد و آن
صورت هم صورتی، باز باید منتهی شود به صورتی که لا صورةَ له.
همه ی اینها از لحاظ اصل مدعا نیازمند به توضیح است، زیرا ممکن است کسی
چنین فرض کند که چه مانعی دارد که فاعل دارای فاعلی باشد و آن فاعل هم فاعلی
داشته باشد الی غیرالنهایة، بعد هم استشهاد کند به اینکه خود حکما چنین قائل
هستند؛ و نیز ممکن است در باب علت غائی و علت مادی و علت صوری همین
حرف را بزند. ولی چنانکه بعد بیان خواهیم کرد محل بحث کاملاً روشن خواهد شد.
[1] . [متأسفانه نوار آن جلسه در دست نیست. البته اکثر مطالب آن جلسه دوباره طرح شده است. ]