ونعود فنقول: إن الاوّل لا ماهیة له غیر الإنیة، و قد عرفت معنی الماهیة، و بماذا تفارق الإنیة فیما تفارقه فی افتتاح تبیاننا هذا فنقول: إن واجب الوجود لایصح أن یکون له ماهیة یلزمها وجوب الوجود، بل نقول من رأس: إن واجب الوجود قد یعقل نفس واجب الوجود، کالواحد قد یعقل نفس الواحد، و قد یعقل من ذلک أن ماهیته [1]هی مثلاً إنسان أو جوهر آخر من الجواهر، و ذلک الإنسان هوالذی هو واجب الوجود، کما أنه قد یعقل من الواحد أنه ماء أو هواء أو انسان و هو واحد.

مجموعه آثار شهید مطهری . ج8، ص: 145

[واجب الوجود ماهیتی جز هستی و وجود ندارد؛ و معنی ماهیت قبلاً بیان شده ] و در ابتدای کتاب گفته شد که ماهیت با انیت فرق دارد. [در اینجا می گوییم که واجب الوجود] نمی تواند ذاتی داشته باشد که لازمه ی آن ذات وجوب وجود باشد، ذاتی باشد متصف به وجوب وجود که ذات چیزی باشد و وجوب وجود چیز دیگر.

ممکن است که شما واجب الوجود را به معنای «شی ءٌ هو واجب الوجود» تعقل کنید، همان طور که واحد را به عنوان خود واحد، همان که مبدأ اعداد است، تعقل می کنید؛ [و ممکن است او را چنین تعقل کنید که ماهیت او این است، مثلاً انسان است یا یکی دیگر از جواهر است، و آن انسان است که واجب الوجود است، همان طور که واحد را هم به صورت انسان واحد یا آب واحد یا هوای واحد تصور می کنید. ]

و قدتتأمل فتعلم ذلک مما وقع فیه الاختلاف فی أن المبدأ فی الطبیعیات واحد أو کثیر. فبعضهم جعل المبدأ واحداً، و بعضهم جعله کثیراً. والذی جعله منهم واحداً فمنهم من جعل المبدأ الأول لا ذات الواحد، بل شیئاً هوالواحد، مثل ماء او هواء أو نار أو غیر ذلک.

و منهم من جعل المبدأ ذات الواحد من حیث هو واحد، لا شی ء عرض له الواحد؛ ففرق إذن بین ماهیة یعرض لهاالواحد والموجود، و بین الواحد والموجود من حیث هو واحد و موجود.

شیخ تنظیر دیگری را بیان می کند و می گوید در باب مبدأ اشیاء دو نظر است:

یک نظر این است که آن مبدأ واحد است؛ نظر دیگر می گوید کثیر است. کسانی که گفتند واحد است خود دو گروه هستند و دو نظریه دارند: دسته ای مثل طالس و پیروان او می گویند [مبدأ اشیاء ذات واحد نیست، بلکه شیئی است که واحد است ] .

مثلاً آن مبدأ هوا یا آب یا آتش و مانند آن است. دسته ای دیگر مثل فیثاغورث مبدأ اشیاء را واحد از آن حیث که واحد است می دانند.

[1] . «ماهیةً» صحیح است.