و فلاسفه از طرف دیگر وجود دارد. متکلمین اراده را در ردیف علم و قدرت و حیات که از صفات ذات هستند نمی شمارند، بلکه آن را صفت فعل می دانند و فعل حق می شمارند. ولی فلاسفه اراده را مانند سایر صفات ذات و عین ذات می دانند.

البته حکما حرف دیگری هم دارند، می گویند همان طور که علم حق تعالی مراتب دارد، اراده ی او هم مراتب دارد. همان طور که علمِ در مرتبه ی ذات و علمِ در مرتبه ی فعل داریم و لوح محفوظ خودش علم خداوند است ولی مخلوق آن، اراده هم همین طور است. اراده عین مرید و عین ذات است و مراد هم عین اراده است. هم به مرید و هم به مراد می شود «اراده» گفت.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «إنَّ اللّهَ خَلَقَ الْاَشْیاءَ بِمَشِیَّتِهِ، وَالْمَشِیَّةَ بِنَفْسِها» [1].

در معنی این حدیث خیلی بحث است. مشیت علت اشیاء است و خودش معلول ذات است.

میرداماد و امثال او این طور معنی کرده اند: مثل این است که بگوییم ماهیات به وجود پیدا شده اند و وجود به ذات خود موجود است. پس اشیاء، یعنی چیزهایی که مورد اراده ی حق تعالی قرار گرفته اند، به تبع مشیت و اراده مخلوقند، ولی مشیت و اراده به نفس خود مخلوق است.

یک حدیثی از امام رضا علیه السلام است که «لا یُعْرَفُ ما هُناکَ إلاّ بِما ههُنا» .

مخلوقات وسیله اند برای شناختن خداوند. آنها، هم حامد پروردگارند و هم مسبّح؛ یعنی کمالات مخلوقات حاکی از کمال پروردگار است.

مسبّح اند چون نقص دارند، و پروردگار را تنزیه می کنند که او این نقایص را ندارد.

ما در مورد انسان به چه کاری «اختیاری» می گوییم؟ فعلی که از روی علم و شعور و ادراک باشد و در قدرت ما باشد.

[1] . [در توحید صدوق، صفحه ی 147، حدیث 19 از امام صادق علیه السلام شبیه این عبارت نقل شده است به این صورت: خَلَقَ اللّهُ الْمَشِیَّةَ بِنَفْسِها، ثُمَّ خَلَقَ الْاَشْیاءَ بِالْمَشِیَّةِ. ]