ولی این سؤال برای شما باقی می ماند که آیا حق تعالی به اشیاء قبل از وجودشان
هم علم دارد؟ اگر علم واجب تعالی منحصر به این باشد، پس علم ذات به ذات عین
ذات است ولی علم ذات به اشیاء قهراً عین ذات نیست؛ علم ذات به اشیاء عین اشیاء
است نه عین ذات. پس مسأله ی دیگر علم قبل از معلوم است که مهمتر است. آیا حق
تعالی یعلم الاشیاءَ قبلَ وجودِها؟ هل یعلم الاشیاءَ من الازل؟ آیا علم قبل از معلوم
وجود دارد یا ندارد؟ اگر مناط انکشاف اشیاء همان حدی باشد که شیخ اشراق گفته
است، یعنی وجود عینی آنها مناط انکشاف و بلکه عین انکشاف است، در این
صورت ما علم قبل از معلوم نداریم، بلکه فقط علمِ عینِ معلوم داریم. شیخ اشراق
هم نمی خواهد انکار مراتب دیگر را بکند. عرض کردیم که این خودش یک
مرتبه ای از علم است. یکی از مراتب علم خداوند این است که عالَم به عینیت
خودش در نزد پروردگار منکشف است. حالا برویم سراغ بیان بوعلی.