شیخ مثالهایی اخلاقی نیز ذكر می كند. در علم اخلاق این حرف از ارسطو
رسیده است كه «اخلاق فاضله حد وسط میان دو خلق افراط و تفریط است» و اصلی
درست كرده اند كه تمام صفات اخلاقی تحت «عدالت» جمع می شوند. این امر در
كتب اخلاقی قدیمی خودمان كه اخلاق فلسفی را بیان می كنند آمده است، نه كتب
اخلاقی عرفانی یا حدیثی؛ البته كتب اخلاقی فلسفی مثل
طهارة الأعراق ابن مسكویه
و
جامع السعادات نراقی كه بر همان اساس، ملكات اخلاقی را تحلیل كرده اند. پس
اینها مدعی هستند كه تمام صفات اخلاقی تحت عدالت جمع می شوند، به این معنا كه
- همان طور كه ارسطو گفته- هر قوه ای از قوا یك حد اعتدالی دارد كه باید در آن حد
اعتدال خودش باقی بماند؛ اگر از آن حد اعتدال زیادتر برود افراط است و كمتر از
آن تفریط؛ و در هر دو صورت، صفت رذیلت است؛ و در حد وسط صفت فضیلت است.
مثلاً شما «شجاعت» را فرض كنید. می گوید این صفت حد وسط است میان «تهوّر» -
كه افراط است در القاء نفس به مهالك- و «جبن» . هم تهور رذیلت است و هم جبن. یا
مثلاً عفت. می گوید «عفت» حد وسط و حد اعتدال است میان «شره» - كه افراط در
شهوترانی است- و «خمود» . بنابراین، اینها می خواهند هر صفت فاضله ای را
برگردانند به حد وسطی میان افراط یك قوه و تفریط همان قوه. البته در این جاها ما
گاهی به صفاتی برخورد می كنیم كه معلوم نیست آن صفات را آیا با حد وسط می توان
توجیه كرد یا نه؛ و این خود در بعضی از موارد مسأله ای است. قبلاً افلاطون چنین
حرفی را در باب عدالت گفته بود ولی او عدالت را به معنای موزونیّت مجموع قوای
انسان به كار برده بود؛ یعنی برای هر قوه ای نسبت به قوه ی دیگر حقّی قائل شده و گفته
است كه عدالت عبارت است از اینكه هر قوه ای به آن حق و بهره ای كه دارد- نه كمتر
و نه بیشتر- برسد. آنوقت عدالت را صفت مجموع قوا گرفته است. ولی در این تعبیر
ارسطو هر قوه ای خودش یا عادل است یا عادل نیست. این، اساس این سخنان در
علم اخلاق بوده است.
ایراد گرفته اند كه در میان صفات اخلاقی، تضادی برقرار است؛ در حالی كه آن
تضادی كه در علم اخلاق می گویند با آنچه كه در فلسفه تعریف می كنند كه دو صفتی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 492
باشند كه در جنس قریب با یكدیگر شركت داشته باشند [و در فصل قریب اختلاف، ]
تطبیق نمی كند. خود آن دو صفت متضاد [دو] جنس هستند و با یكدیگر اختلاف دارند
و یا اگر یك جنس هستند و با هم اختلاف دارند اختلافشان در فصل قریب نیست.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 493