نظر بوعلی در اینجا بحث جامع درباره ی همه ی مسائل مربوط به «سعادت» و نقطه ی
مقابل آن یعنی «شقاوت» نیست. هدف وی از طرح این مسأله در اینجا اثبات نوعی
خاص از سعادت و شقاوت است كه «سعادت و شقاوت عقلی» نامیده می شود، و این
مسأله از این جهت در اینجا طرح شده است كه در نمط هفتم این كتاب درباره ی بقای
نفس بعد از بدن در حال تجرّد از بدن بحث شده است و آن بحث قهراً این پرسش را
برای بعضی به دنبال خود می آورد كه اگر نفس، بدون بدن در جهان دیگر زیست كند
پس در آن حال نه لذتی هست و نه رنجی، نه سعادتی و نه شقاوتی، زیرا لذت و رنج و
سعادت و شقاوت بستگی كامل دارد به بدن و آلات و ابزار محسوس بدنی؛ آنجا كه
پای بدن و اعضا و جوارح محسوس بدنی در كار نیست پس این امور هم در كار نیست.
بوعلی به این پرسش پاسخ می دهد و می گوید: تنها یك نوع از لذت و رنج و
سعادت و شقاوت است كه به بدن و آلات و ابزارهای جسمی بستگی دارد، نوعی دیگر
از آنها به بدن و ابزارهای بدنی بستگی ندارد. بشر در همین زندگی طبیعی و مادی كه
روح و بدن با یكدیگر توأم هستند از برخی لذتها و سعادتهای روحی و عقلانی احیاناً
برخوردار می شود كه آنها بسی قوی تر و نیرومندتر از لذات جسمی و حسی می باشند.
پس زیستن نفس در جهانی دیگر بدون بدن مستلزم این نیست كه در آنجا لذت یا
رنجی نباشد.
در حقیقت بحث شیخ در اینجا درباره ی سعادت و لذت و نقطه های مقابل آنها
یعنی شقاوت و رنج، از توابع بحث در «معاد» است. ولی مسأله ی «سعادت و شقاوت» و
«لذت و رنج» قطع نظر از مسأله ی معاد، در اخلاق و در روان شناسی و حتّی در فلسفه ی
تاریخ مطرح است. علمای اخلاق، از جنبه ی حكمت عملی، سعادت و شقاوت را- و
بالتبع لذت و رنج را- مورد پژوهش و تفحص قرار داده اند و علمای معرفة النفس لذت
و رنج را از جنبه ی نظری به مناسبت اینكه از حالات روانی به شمار می روند مورد
مطالعه و تحقیق قرار داده اند. در فلسفه ی تاریخ نیز از آن جهت كه انسان خود عامل
حركت تاریخ است قهراً عوامل محرك انسان كه به تعبیری جز انواع لذتها و رنجها
نیست باید مورد بررسی قرار گیرد.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج7، ص: 53
ما در مقدمه ی این بحث و هم در ضمن شرح مطالب متن كتاب، برخی مسائل را كه
لازم و مناسب می دانیم طرح خواهیم كرد هر چند در متن كتاب عنوان نشده باشد، بلكه
بعضی از آنها برای اولین بار در اینجا طرح و عنوان شده است.
آنچه در مقدمه لازم است گفته شود مطالب ذیل است:
الف. معنی «سعادت» و «شقاوت» .
ب. سعادت و لذت.
ج. سعادت و سرور.
د. رابطه ی سعادت با قوه ی عاقله.
هـ. رابطه ی سعادت با نیل به آرزوها.
و. سعادت و رضایت.
ز. یك مسأله ی اجتماعی.
ح. درجات و مراتب سعادت.
ط. موجبات و عوامل سعادت.
ی. ارزش و میزان دخالت عاملها.
یا. آیا سعادت متغیّر است یا ثابت؟
یب. آیا سعادت مطلق است یا نسبی؟
یج. آیا انسان برای رسیدن به سعادت نیازمند به راهنماست؟
البته اگر بنا بشود درباره ی همه ی این مطالب مفصل بحث شود خیلی طولانی خواهد
شد. ما به همه ی اینها آن اندازه كه سر رشته ی بحث برای كسی كه طالب تحقیق باشد به
دست آید اشاره خواهیم كرد.