این راه متكی به تحلیل عقلانی حقیقت علیت و معلولیت است. ما قبلاً دیدیم كه علیت و معلولیت مستلزم ارتباط و پیوستگی دو چیز است كه ما نام یكی را «علت» و نام دیگری را «معلول» گذاشته ایم و اگر دو موجود را فرض كنیم كه با یكدیگر بیگانه و متباین محض باشند معنا ندارد كه یكی را «علت» و دیگری را «معلول» بدانیم، و از طرفی می دانیم كه رابطه ی علت و معلول از نوع وجود دادن و وجود یافتن است یعنی از دو موجودی كه یكی وجود دهنده ی دیگری است و آن دیگری وجود یافته از ناحیه ی اوست مفهوم «علیت و معلولیت» انتزاع می شود. از طرف دیگر قبلاً ثابت كردیم كه ارتباط و پیوستگی معلول به علت، مغایر با واقعیت معلول نیست یعنی واقعیت معلول عین ارتباط و اضافه است نه چیزی كه دارای ارتباط و اضافه است.

یك مقدمه ی دیگر كه به این سه مقدمه علاوه شود مطلب كاملا روشن می شود و آن مقدمه این است: حقایق معلوله كه عین اضافه و ارتباط هستند به این نحو است كه هر معلولی عین اضافه به علتی خاص است وگرنه اضافه و ارتباط مطلق و بلا طرف معنا ندارد، و اختلاف معلولات با یكدیگر در عین اینكه در اصل اضافی بودن و رابطی بودن با یكدیگر شریكند در این است كه هر معلولی هویتش انتساب و ارتباط با علتی خاص

---

است و آن علت خاص مقوّم واقعیت آن معلول است یعنی اگر فرض كنیم به جای این علت یك علت دیگر بود نه فقط طرف اضافه تغییر كرده است بلكه دیگر آن اضافه آن اضافه نیست و آن معلول آن معلول نیست و از اینجاست كه می گوییم: «مرتبه ی هر موجودی در نظام وجود مقوّم ذات آن موجود است» یعنی هویّت و آن موجود بودن آن موجود به این است كه در همان مرتبه ی خاصی كه هست بوده باشد و اگر او را در مرتبه ی دیگر فرض كنیم نه این است كه خودش خودش است و جایش تغییر كرده بلكه خودش خودش نیست و اینكه خودش خودش باشد موقوف به این است كه در همان مرتبه ای كه دارد بوده باشد، و همان طوری كه در مقدمه ی مقاله ی 8 بیان كردیم مراتب موجودات در سلسله ی زمان یا در مراتب علّی و معلولی و نظام اسباب و مسبّبات را نباید از قبیل یك صف سرباز فرض كرد كه هر یك در محل معینی جا گرفته اند و مانعی ندارد كه تغییر وضع و محل و نسبت بدهند، بلكه در مقام تشبیه و تنظیر بهتر است كه نظام موجودات را به مراتب اعداد تشبیه كنیم كه مرتبه ی هر عددی مقوّم حقیقت آن عدد است و همان طوری كه در اعداد معنی ندارد كه بپرسیم چرا عدد 1 عدد 2 نیست و چرا عدد 2 عدد 5 نیست، همین طور در نظام موجودات نیز معنا ندارد سؤال كنیم چرا فلان معلول، معلول فلان علت است و معلول فلان علت نیست؟ یا آنكه چرا آن معلول به جای علت خودش و علتش به جای خودش نیست؟ یا آنكه چرا من «معلول اول» یا چرا «علت اولی» نیستم؟ بعد از اینكه دانستیم كه واقعیت نسبت هر معلول با علت خاص، عین واقعیت معلول و مقوّم ذات معلول است، می توانیم بدانیم كه واقعیت نسبت با دو علت مختلف و متغایر، مختلف و متغایر است و اگر از دو علت مختلف، معلول واحد صادر شود لازم می آید كه معلول واحد مفروض ما در عین وحدت كثیر باشد و در عین اینكه هویتش عین انتساب به فلان علت است و متقوم به آن علت است عین انتساب به فلان علت دیگر و متقوم به آن نیز باشد و اگر از علت واحد دو معلول متغایر صادر شود لازم می آید كه آن دو معلول در عین كثرت مفروض بیش از یك هویت نداشته باشند و همان طوری كه در متن بیان شده: «رابطه و سنخیت وجودی علت و معلول، مقتضی است كه وجود