مسأله ی جبر و اختیار از نظر تربیت و اخلاق از جنبه ی خاصی مورد مطالعه قرار می گیرد و آن اینكه آیا سجایا و ملكات روحی انسان قابل تغییر و تبدیل هست یا نیست؟ تمام سیستمهای اخلاقی با همه ی اختلافاتی كه از لحاظ هدف و وسیله با یكدیگر دارند یك مطلب را به عنوان اصل مسلّم پذیرفته اند و آن اینكه سجایا و ملكات

---

روحی انسان قابل تغییر است و ممكن است «عادت» جای «طبیعت» را بگیرد. علمای اخلاق می گویند «تربیت عبارت است از فن تشكیل عادت، و عادت برای بشر طبیعت ثانیه می شود» . معنای این جمله این است كه ساختمان روحی انسان قابل انعطاف است و هر حالت جدیدی كه به وی بدهند و مدتی ادامه بدهند آن حالت جدید صفت راسخه می شود. در مقابل این نظریه، نظریه ی كسانی است كه به سرشت و طینت های غیر قابل تغییر قائلند و اثر اخلاق و تربیت را در مزاج آن كس كه سرشت نیك ندارد صفر می دانند و معتقدند كه «تربیت نااهل را چون گردكان بر گنبد است» . به عقیده ی این دسته امزجه ی روحی بشر عیناً مانند طبایع مخصوص نباتات و جمادات و حیوانات است و همان طوری كه هرگز شاخ بید بر ندهد و نی بور یا شكر ندهد و زمین شوره سنبل برنیاورد و آهن بد شمشیر نیك نشود، آدم بدسرشت و زشت طینت و بدگوهر نیز پاك نهاد و پاكیزه نفس نشود و مصدر اعمال نیك نگردد و آن كس كه سرشت او را بد آفریدند تغییر سرشت نخواهد داد.

مولوی از زبان منكرین انبیاء كه منكر تأثیر تربیت و ارشاد بودند می گوید:

آنگاه از زبان انبیاء به آنها جواب می دهد:

---

گذشته از اینكه موضوع سرشت پاك و ناپاك با موضوع «جبر و اختیار» به مفهوم فلسفی آن چندان ارتباطی ندارد این موضوع از جنبه ی علمی مردود شناخته شده. اگر این موضوع را از جنبه ی علمی بخواهیم مورد مطالعه قرار دهیم باید در قانون وراثت از جنبه ی بیولوژی مطالعه كنیم. در بیولوژی ثابت شده كه هر چند صفات و ملكات اخلاقی نیز تا حدی مانند مشخصات نوعی، از نسلی به نسلی منتقل می شود ولی این صفات و سجایا آن ثبات و استحكامی را كه در مشخصات نوعی موجود است واجد نیستند و با عوامل تربیتی و اخلاقی، قابل تغییر و تبدیل و كاهش و افزایش اند. بعلاوه ما حساً و وجداناً اثر تربیت را در افراد و امم مشاهده می كنیم. امروز مهمترین چیزی كه نظر علمای اجتماع را جلب كرده تجهیزات تربیتی و اخلاقی ملل و اقوام است.