در محل خود ثابت شده است كه نظام جهان نظام علت و معلول است و هر معلول خاص علت خاص دارد؛ و هم ثابت شده است كه معلول، ضرورت وجود خود را از علت خود كسب می كند همچنانكه تعین و تقدر وجود خود را از علت و یا علل خود كسب می كند؛ و ثابت شده است كه علم و اراده و قضای الهی وجود هر چیزی را از طریق علت خاص خود ایجاب می نماید.

از طرف دیگر ثابت شده است كه موجودات مجرد و موجودات مادی این فرق را با هم دارند كه: مجردات مستندند به علتی بسیط و هیچ گونه شرایط فاعلی و یا قابلی ندارند، ولی امور مادی علاوه بر علت بسیط موجد، وابسته به یك سلسله شرایط اعدادی و قابلی می باشند و این شرایط ممكن است تغییر كند و وضع وجود شئ مورد نظر را تغییر دهد.

در كتاب انسان و سرنوشت گفته ایم:

---

اگر از نظر آنچه در جهان هستی واقع شده و می شود نگاه كنیم یك نوع قضا و قدر بیشتر وجود ندارد؛ یعنی اشیاء آن طور كه هستند و با استناد به علل و اسباب تامّه ای كه به آنها استناد دارند قضا و قدرشان حتمی است، ولی در عین حال نوعی ضرورت مشروط و قدر مشروط هم درباره ی موجودات مادی واقعاً صادق است كه: «اگر چنین می شد امكان چنان شدن در كار بود» .

این مطلب را می توانیم به صورت دیگر بیان كنیم و آن اینكه بگوییم: قضا حتمی و لا یتغیر است و اما قدر غیر حتمی و قابل تغییر است. توضیح مطلب اینكه: نسبت وجود اشیاء به علل تامّه ی خود ضروری و قطعی است، ولی نسبت وجود آنها به ذات آنها و به علل ناقصه ی آنها غیر ضروری یعنی ممكن است. نسبت وجود اشیاء به علل موجده شان، فعلیت و كمال است و نسبت وجود آنها به علل و شرایط اعدادی و قابلی، نقصان و محدودیت است. به عبارت دیگر اشیاء هر كمالی را كه دارند از ناحیه ی

---