چنانكه از بحثهای گذشته به دست آمد ریشه ی این اصل پیش از تحقق اجتماع محقق بوده و آن همان «اختصاص» است كه بعدها به صورت «ملك» تكمیل شده و دارای اثر خاصی كه جواز همه گونه تصرفات بوده باشد گردیده و اصل اختصاص یا اختصاص مطلق در مورد بعضی تصرفات، اعتبار پذیرفته چنانكه می بینیم در ملك دیگران می توانیم اختصاصاتی (امتیازات) داشته باشیم یا آنكه می توانیم اختصاصی در مواردی پیدا كنیم كه مورد تعلق ملك نخواهد بود مانند اختصاصات زوجیت و دوستی و همسایگی و پدری و فرزندی و خویشاوندی و جز اینها.

البته این اختصاصات نیز هر كدام در مورد مخصوص خود، به اندازه ی تماس و احتیاج اجتماعی، قیود تازه ای به خود گرفته و نامهای ویژه ای پیدا می كنند و در نتیجه احكام و آثار تازه ای برای آنها اعتبار می شود كه قابل انطباق به مورد بوده باشد.

در عین حال همه ی این گونه اختصاصات «حقوق» نامیده می شوند و تقریباً یا تحقیقاً در نظر اجتماع، مورد اختصاص، فایده می باشد و در نخستین روزی كه اجتماع میان «عین» و «فایده» فرق گذاشته اختصاص (حق) را به معنای «ملك فایده» نامیده و ملك را اختصاص به عین- كه محل جمیع تصرفات ممكنه است- اعتبار نموده است.

در مرتبه ی تالی این اعتبار، به واسطه ی احتیاجی كه هر یك از افراد اجتماع به مواد متصرفی و بالخصوص ملكی غیر پیدا نموده اند اضطراراً اعتبار «تبدیل» پیش آمده اگر چه انسان فرد این منظور را با غلبه و تهاجم انجام می داد چنانكه پس از اجتماع، افراد مقتدر و حتی در اجتماع متمدن امروزه جامعه های مقتدر نیز- اگر چه با ظاهر سازی و مغلطه كاری باشد- همین روش را دارند.

و به واسطه ی اعتبار «مبادله» تقسیمات تازه ای به واسطه ی اختلافات نوعی مالك (واجد شرایط تصرف و غیر واجد چون بچه و دیوانه، مالك شخصی و مالك اشتراكی گوناگون و مالك نوعی و هیئت و مقام) و اختلاف نوعی اعیان مملوكه (انسان برده و حیوان و نبات و جماد و املاك قابل نقل و انتقال و غیر قابل نقل و انتقال و موجود و غیر موجود و جز اینها) پیش آمده كه منشأ اعتبار یك سلسله موضوعات اعتباری تازه ی دامنه دار از معاملات گوناگون و وضع احكام گوناگون از برای آنها گردیده

است و در نتیجه ی عدم تعادل نسب میان مواد مورد مبادله، احتیاج به اعتبار «پول» پیش آمده كه یكی از مواد مورد رغبت را واحد مقیاس از برای سنجش سایر مواد مورد حاجت قرار بدهند و البته این اعتبار نیز یك سلسله اعتبارات فرعی مربوطه را ایجاب می كند كه دستگاه وضع پول طلا و نقره و اسكناس و چك و اوراق دیگر بهادار و اعتبار و غیره با احكام و آثار خود نماینده ی آنها می باشند.

و البته اینهمه تحولات اعتباری تنها به مورد «ملك» اختصاص نداشته و در سایر موارد «اختصاص» نیز عیناً مانند ملك یا با تغییرات مناسبی- مانند اقسام طلاق و مبادله های گوناگون حقوقی- پیدا می شوند.

و هر یك از این موضوعات اعتباریه و آثار دامنه دار آنها قابل گفتگوهای علمی دراز می باشد كه ممكن است در اطراف آنها نظرهای گوناگون داده شود و در جاهای مخصوص به خود مورد كنجكاوی گردیده اند ولی از غرض بحث ما كنار بوده و فقط نظر ما از این بحث تذكر دادن این نكته است كه همه ی این موضوعات و خواص و آثار آنها اعتباری و ساخته ذهن هستند كه مطابق حقیقی خارجی ندارند.

نیازمندی به ساختن سخن و وضع لفظ دلالت كننده از چیزهایی است كه انسان (و غالب جانوران صدادار تا آنجا كه می دانیم) در اولین مرحله ی اجتماع پی به آن می برند زیرا هر اجتماع كوچك یا بزرگ، احتیاج افراد خود را به فهمیدن مقاصد و منویات همدیگر تثبیت می كند.

و البته این ساخته ی اجتماعی نیز مانند سایر ساخته های پر شاخ و برگ اجتماعی نخستین بار به طور خیلی ساده از یك فطرت بسیار ساده و بی آلایش سرچشمه گرفته است و چنانكه میان نوزادان حیوانات و مادرهای آنها در نخستین تفهیم و تفهم و همچنین در فهمانیدن و فهمیدن نوزادان انسانی مشاهده می نماییم این كار از «محسوسات» شروع می شود چنانكه مرغ به جهت فهمانیدن جوجه برابر چشم او نوك منقار به دانه زده و برداشته و می خورد و جوجه نیز همان كار را كرده و رفع حاجت (گرسنگی) خود را حس می كند و اگر چنانچه جوجه غافل بوده باشد مرغ صدایی كرده و این كار را انجام می دهد و جوجه نیز به موجب غریزه ی بحث از علل حوادث كه غریزه ی حیوانی است متوجه جهت صدا شده و كار مادر را دیده و خود نیز با تقلید همان كار را انجام می دهد و نظایر این كار در انسان و سایر حیوانات زیاد می باشد؛ و چنانكه می بینیم در این مرحله دلالت صدا به معنی مقصود، دلالت عقلی بوده و بالملازمه است و خود معنی مقصود (با وجود خارجی) به مخاطب نشان داده

می شود- و همه ی صداها در افاده ی این غرض یكسان بوده و تمیزی لازم نیست- ولی پس از چند بار تكرار، ذهن مخاطب میان مقصود و صدا یك نحو ملازمه (نظیر تداعی معانی) معتقد شده با شنیدن صدا از دور به سوی مادر به قصد دانه می شتابد.

و از طرف دیگر اختلاف احساسات درونی مانند مهر و كینه و دوستی و دشمنی و انفعال و شفقت و تملق و شهوت جنسی و غیر آنها در شكل صدا اختلافاتی غیر قابل انكار به وجود می آورد و به این وسیله صداها تنوع پیدا كرده و كم و بیش تمیز و تعدد می پذیرند و در این مرحله مستمع یك گام فراتر گذاشته و با صداهای مختلف به مقاصد نسبتاً گوناگونی استدلال كرده و به چیزهایی غایب از حواس پی می برد ولی باز چنانكه روشن است دلالت صدا بر مقصود، عقلی و طبیعی است و در این حال ذهن مستمع و خاصه انسان به رابطه ی میان حادثه و صدای ویژه ی وی كم و بیش آشنا می گردد و كم كم حوادث را با صداهای ملازم وجود آنها حكایت می نماید و در نتیجه حروف تهجّی از همدیگر تمیز پیدا كرده و كلمات مركبه پیدا می شود چنانكه می بینیم مقدار زیاد و معتنابهی از كلمات در لغتهای گوناگون حكایت اصواتی است كه در حوادث صدادار، مقارن حادثه پیدا می شوند و در این باب استعمال اشاره با دست و سر و چشم و سایر اعضا، زیاد مؤثر هستند و مقارن این احوال، دیگر انسان به مجرد شنیدن كلمه، بی توقف به یاد حادثه می افتد و دلالت عقلی و طبعی جای خود را به دلالت لفظی می دهد و انسان با پیدا كردن شعور به این خاصه، كار تكلّم را یكسره می نماید، تا كار به جایی می رسد كه انسان هنگام سخن گفتن یا سخن شنیدن از الفاظ غفلت كرده و تنها متوجه معنی می شود چنانكه گویی معنی را می گوید یا می شنود یعنی معنی به حسب عقیده ی وی خود لفظ گردیده و از اینجاست كه زشتی و زیبایی، محبوبیت و منفوریت معنی در لفظ تأثیر كرده و گاهی می شود كه صفتی از معنایی به لفظی و از لفظ به معنای دیگر و همچنین. . . سرایت می كند.

اینجاست كه كار اعتبار تمام شده و به حسب اعتبار، لفظ عین معنی می شود.

آنگاه اختلاف محیطهایی كه افراد انسان به واسطه ی مهاجرت و انشعابات قومی به وجود آورده اند از یك طرف و وضع الفاظ تازه به واسطه مواجهه با احتیاجات تازه به واسطه ی تكامل زندگی اجتماعی از طرف دیگر و انتخاب اخف و اسهل از طرف دیگر موجب اشتقاق لغتهای متنوّعه از یك لغت اصلی و بروز و ظهور تهجّیهای گوناگون در محیطهای مختلف شده و تكلّمات كامله صورت می پذیرد.

در همه ی كلمات، لفظ نماینده ی معنی گردیده و بلكه در ظرف اعتبار و محیط تفهیم و تفهم، خود معنی می گردد.

چنانكه تأمل كافی در روش جامعه های انسانی حتی جامعه های مترقی امروزه به دست می دهد و همچنین تاریخ نقلی از دوره های نسبتاً نزدیك زندگانی بشر و وسائل دیگر تاریخی از دوره های دور و دراز زندگی دسته جمعی انسان اولی نشان می دهد، به مقتضای قریحه و غریزه استخدام، افرادی كه در جامعه های ابتدائی از همه قوی تر بوده اند و خاصه آنان كه توانایی جسمی و توانایی ارادی بیشتری داشته اند همان گونه كه موجودات جمادی و نباتی و حیوانی دیگر را مورد استفاده خود قرار می داده اند افراد دیگر جامعه را نیز استخدام می كرده و اراده ی خود را به آنها تحمیل می نموده اند یعنی وجود فعال خود را بزرگتر و وسیعتر می ساخته و در میان افراد پراكنده، نسبتی پیدا كرده اند كه نسبت روان به تن، یا به عبارت ساده تر و شاید هم باستانی تر و كهنه تر، نسبت سر به بدن بوده باشد؛ زیرا چنانكه قرائن نشان می دهد انسان به اهمیت سر در بدن بیشتر از اهمیت قلب در بدن پی برده گذشته از اینكه به حسب حس نیز در ابتدای اجزاء و بالاتر از همه می باشد و از این روی نامگذاری این گونه نسبتها را از «سر» گرفته اند مانند «سرنخ» و «سر راه» و «سر دسته» و «سر لشكر» و «سر سلسله» و جز آنها.

و در نتیجه ی این اعتبار، لوازم طبیعی حقیقت این نسبت (نسبت سر به هر یك از اعضای فعاله و به مجموع بدن) از قبیل فرمانروایی جامعه و انقیاد دسته جمعی و انقیادهای فردی و یك سلسله مقررات و رسوم و آداب كه مقام رئیس را نشان داده و مظاهر احترام و تعظیم او می باشد- مانند اقسام تعارفات و كرنشها و پرستشهای بزرگ و كوچك با وجهی كه مناسب كمال فعلی اجتماع می باشد- جعل و اعتبار شده.

و از طرف دیگر چون اعتبار ریاست را اعتبار اجتماع و عدالت اجتماعی (چنانكه سابقاً گفته شد) پیش آورده یك سلسله اعتبارات مناسبه بر له مرئوس و علیه رئیس كه در حقیقت جوابده اعتباراتی است كه بر له رئیس و علیه مرئوس وضع گردیده ساخته شده و البته چون این اعتبارات به نفع مرئوس و ضرر رئیس است از جهت قوه و ضعف با قوه و ضعف رئیس نسبت متعاكس دارند، هر چه مقام ریاست تواناتر باشد تأثیر اعتبارات و حقوق مرئوس ضعیف تر و هر چه ضعیف تر قویتر، و همچنین توانایی و ناتوانی مرئوس در اعتبارات جانب رئیس تأثیر متعاكس دارد.

البته با كمترین توجه می توان فهمید كه اعتبار ریاست كه گفته شد، بیشتر در دنباله ی خود اعتبارات دامنه دار زیادی دارد كه تشخیص هویتهای تفصیلی آنها خارج

از بحث ما بوده و سیر اجمالی در رشد و تكوّن آنها مانند نظایرشان برای ما كافی است، فقط در میان اینهمه لواحق چیزی كه واجد اهمیت است و تأثیر در ابحاث گذشته و آینده دارد سازمان اعتبار امر و نهی و تبعات و لواحق آنهاست.

ما یك سلسله اعتبارات با لحاظ تساوی طرفین نیز داریم كه در میان افراد متساوی الحال (بدون ریاست و مرئوسیت) از راه حاجت اجتماع اعتبار شده اند مانند اقسام مبادله ها و ارتباطها و حقوق متعادله ی اجتماعی كه حاجت به شرح تفصیلی ندارد؛ و باید دانست كه اعتباریات باب «ریاست و مرئوسیت» در این باب نیز مانند امر و نهی و جزای خوب و بد در این مرحله نیز قابل جریان است، ولی چیزی كه هست امر و نهی در اینجا تكیه به مولوّیت ندارند بلكه به خوبی و بدی فعل، و همچنین جزا به خود فعل متكی است و از این رو این اوامر و نواهی را «مولوی» نمی گویند بلكه ارشادی می نامند یعنی این گونه اوامر و نواهی به فایده ی فعل دلالت و هدایت می نمایند؛ مثلاً می گوییم فلان كار را بكن تا سعادت یا فلان فایده را بیابی.