---

(1). این مسأله سومین مسأله از مباحث مربوط به افعال الهی است. در این مسأله، قضا و قدر یعنی نوع رابطه و پیوند اشیاء و مخلوقات از نظر حتمیت و قطعیت، و از نظر حدود و اندازه ها، و از نظر میزان دخالت سایر عوامل در پدید آوردن اشیاء، و مخصوصاً میزان استقلال و اختیار و آزادی انسان مورد بحث قرار می گیرد.

در این مبحث یك مسأله ی بالخصوص مورد توجه واقع می شود و آن مسأله ی وقوع شرور در نظام عالم و كیفیت استناد آنها به ذات واجب الوجود است.

البته مباحث زیادی درباره ی قضا و قدر الهی هست، مخصوصاً از جنبه ی معارف اسلامی. در معارف اسلامی یعنی در آیات و روایات اسلامی حقایق زیادی در این زمینه گفته شده و همانها الهام بخش حكما و فلاسفه ی الهی شده است.

به طور كلی در الهیات بالمعنی الاخص، فلسفه ی اسلامی فوق العاده تحت تأثیر

---

مآثر اسلامی است، و این تأثر بر خلاف ادعای مستشرقان به این صورت نیست كه عقاید مذهبی اسلامی چیزی را بر حكمت اسلامی تحمیل كرده باشد، بلكه الهام بخش فلسفه ی اسلامی شده است؛ یعنی فلسفه و حكمت اسلامی در عین حال كه آزادی خود را حفظ كرده و صرفاً در چهار چوب براهین عقلی طی طریق كرده است، از كتاب و سنّت الهامهای ذی قیمتی گرفته است، و همین الهامها سبب شده است كه میان الهیات اسلامی و الهیات غیر اسلامی اعم از یونانی و مسیحی و یهودی و غیره تفاوتی از زمین تا آسمان پیدا شود.

اصول مسائلی كه در بحث قضا و قدر لازم است مورد توجه قرار گیرد عبارت است از:

(1). معنی لغوی و اصطلاحی قضا و قدر.

(2). مفهوم قضا و قدر و لوح و قلم و كتابت و غیره در آثار اسلامی.

(3). تاریخچه ی قضا و قدر در دنیای قبل از اسلام.

(4). تاریخچه ی آن مسأله در دنیای اسلام.

(5). تفاوت مفهوم قضا و قدر اسلامی با سایر مكتبها.

(6). اقسام قضا و قدر: علمی و عینی، حتمی و غیر حتمی.

ض7. مسأله ی بدا و تغییر قضا و قدر از جانب خدا.

(8). امكان و یا عدم امكان تغییر و تبدیل قضا و قدر به وسیله ی انسان.

(9). نقش عوامل طبیعی و غیر طبیعی در حوادث از نظر قضا و قدر.

10. مسأله ی اجبار یا اختیار انسان از نظر قضا و قدر و آثار سوء عقیده ی جبر.

11. شرور و نقصانات از نظر ارتباط با قضا و قدر.

12. قضا و قدر و جبر و اختیار در مكاتب مادی.

بحث درباره ی همه اینها خود یك رساله ی مستقلی خواهد بود. ما در كتاب انسان و سرنوشت درباره ی اكثر این مسائل بحث كرده ایم.

آنچه در این مقاله بحث شده است- پس از ذكر مقدمه ای درباره ی اینكه نظام عالم

---

نظام ضروری است و اشیاء در ضرورت خود مستند به واجب الوجود می باشند و اشیاء از آن جهت كه به علل تامّه ی خود منسوبند ضروری و غیر قابل تغییرند و از آن جهت كه به علل ناقصه ی خود منسوبند ممكن و قابل تغییر می باشند- عبارت است از:

(1). معنی قضا و قدر.

(2). قضا قابل تغییر نیست و قدر قابل تغییر است.

(3). شرور به خداوند نسبت ندارد.

ما در اینجا تنها درباره ی این مطالب توضیحاتی می دهیم.