---

و در صفحه ی 116 با نگرانی و تردید می گوید:

مطابق نظریه ی مادی بودن حافظه، دستگاه مغز عیناً مانند دستگاه ضبط صوت است كه صدا را بر روی یك صفحه یا یك نوار ضبط می كند. همان طوری كه مثلاً دستگاه نوار مغناطیسی این خاصیت را دارد كه كلماتی كه در برابر میكروفون ادا می شود در خود ضبط می كند یعنی اثری از آنها در نقطه های مخصوص پیدا می شود كه هر وقت آن نقطه با عوامل خاص فنی تهییج بشود درست صدایی مانند همان صدای اصلی كه در برابر میكروفون پیدا شده تولید می كند و اینطور نیست كه همیشه صوت با حالت صوتی در نوار موجود باشد، فقط وقتی به حالت صوتی موجود می شود كه نقطه ی مخصوص تهییج شود؛ مغز هم عیناً همین طور است، اگر تأثیرات خارجی بر سلسله ی عصبی وارد شد سلسله ی عصبی عكس العملی تولید می كند، این عكس العمل همان خاصیت ادراك كردن است، و پس از آن اثری از آن در یك نقطه ی معین مغز باقی می ماند و كیفیت این اثر معلوم نیست، اینقدر معلوم است در حال عدم توجه كه مغز درباره ی شئ ادراك شده فعالیتی نمی كند ادراك با حالت ادراكی نمی تواند موجود باشد لكن هر وقت آن نقطه ی معیّن تهییج شد ادراك اولی دوباره تولید می گردد.

---

این بود خلاصه ی نظریه ی مادی بودن حافظه. بر این نظریه چند ایراد مهم وارد است:

الف. اینكه مطابق این نظریه باید هر مفهوم ذهنی را به یك یا چند سلول معین اختصاص بدهیم و این قابل قبول نیست زیرا:

اولاً بدیهی است كه هنگام ادراك یا به یاد آوردن یك مفهوم، تنها یك یا چند سلول به كار نمی افتد؛ مثلاً هنگام دیدن چیزی تمام سلولهای باصره به كار می افتد و هنگام دیدن چیز دیگر باز همان سلولها به فعالیت می پردازد، و همچنین هنگام به یاد افتادن یا شنیدن و غیره؛ و نظر به ورود امثال این ایراد است كه خود مادیین در صحت این نظریه اظهار تردید كرده اند. دكتر ارانی در پسیكولوژی صفحه ی 100 می گوید:

ثانیاً اگر فرض كنیم هنگام دیدن یا شنیدن چیزی یك سلول یا چند سلول معین متأثر می شود و با دیدن یا شنیدن چیز دیگر یك یا چند سلول دیگر، چه علتی دارد كه اگر دیدن یا شنیدن همان شئ اول تكرار شد یك عده سلول دیگر متأثر نمی شود و فقط همان سلولهای اولی تهییج می شوند و یادآوری محقق می گردد؟ ب. همان طوری كه در بالا اشاره شد یكی از خواص «حافظه» بازشناسی است یعنی تشخیص این خصوصیت كه این «یادآوری شده» عین همان اولی است و ادراك فعلی جدید نیست و موهوم و بی معنا هم نیست، و این با نظریه ی مادی بودن حافظه سازگار نیست زیرا اگر فرضاً ما مغز را نسبت به ادراكات مانند یك دستگاه ضبط صوت

---

بدانیم تنها دارای این خاصیت خواهد بود كه هر وقت نقطه ی خاص تحریك شود ادراكی شبیه ادراك اولی از هر جهت تولید كند همان طوری كه دستگاه ضبط صوت صدایی عیناً شبیه صدای اولی تولید می كند نه عین آن را، در صورتی كه ما وجداناً و حضوراً می دانیم كه ذهن ما دارای خاصیت بازشناسی است یعنی تشخیص می دهد كه «این اوست» و تولید جدید و فعل جدید نیست؛ و خلاصه ی این اشكال اینكه از راه «عینیّت» كه از مشخصات قوه ی حافظه است نمی توان نظریه ی مادی بودن حافظه را پذیرفت.

ج. مغز با همه ی محتویات خود تغییر می كند و دستخوش تحول و تبدل است و در طول عمر هفتاد ساله ی یك نفر چندین بار ماده ی مغزی وی با همه ی محتویات خود عوض شده و ماده ی دیگری جایگزین آن شده در صورتی كه خاطرات نفسانی وی چه «تصورات» مانند چهره ی رفیق ایام كودكیش كه در ده سالگی او را دیده و قیافه ی آموزگارش كه پس از دوره ی دبستان او را ندیده، و چه «تصدیقات» مثل اینكه در دبستان شنیده كه ارسطو شاگرد افلاطون بوده است و او به این مطلب اذعان (تصدیق به اصطلاح منطق) پیدا كرده، تمام اینها همان طور محكم و پا بر جا در ذهنش باقی است و خلاصه تمام تصورات و تصدیقات سابقش كماكان باقی مانده است و اگر اینها جایگزین در ماده بود قهراً تغییر كرده بود.

و اما مثال عكسی كه در آب جاری می افتد كه در متن از طرف مادیین ذكر شده است پیداست كه یك مثال شاعرانه است زیرا اینكه ما او را ثابت می بینیم تنها به جهت آن است كه در خیال ما صورت ادراكی باقی دارد و اگر فرضاً حتی در خیال صورت ادراكی باقی نمی داشت ما هرگز او را باقی نمی پنداشتیم. خلاصه ی این اشكال آنكه از نظر ثبات ادراكات ذهنی كه از مشخصات قوه ی حافظه است نمی توان نظریه ی مادی بودن قوه ی حافظه را پذیرفت.

طرفداران مادی بودن حافظه مهمترین استدلالی كه در زمینه ی مادی بودن حافظه كرده اند این است كه ما عملاً می بینیم حافظه مربوط است به بعضی از قسمتهای مغز و هر چند برای بسیاری از اعمال روحی از قبیل حافظه و دقت هنوز محل معین و

---

مشخصی تعیین نشده است ولی تردیدی نیست كه با تغییر یا اختلالی كه در بعضی از قسمتهای دماغ پیدا می شود حافظه از بین می رود، پس معلوم می شود كه حافظه از خواص تشكیلات مادی مغز است و اصولاً می توان از دو راه نظریه ی مادی بودن حافظه را تأیید نمود:

الف. عروض نسیان. تردیدی نیست كه هر انسان بلكه حیوانی به تفاوت دچار فراموشی می شود. هیچكس نیست كه تمام خاطرات دوره ی زندگانی خود را در یاد داشته باشد و حال آنكه اگر حافظه غیر مادی بود نسیان و فراموشی معنا نداشت زیرا فراموشی در اثر محو شدن صور ادراكی از صفحه ی ذهن عارض می شود و اگر روح از خود وجود مستقلی از بدن می داشت و صور ادراكی، مصنوع و معلول او و غیر مادی بودند می بایست همیشه باقی باشند زیرا منشأ و علّت آنها كه به عقیده ی روحیون یك امر مجرد است باقی است و هر معلولی در بقا تابع علت خودش می باشد، ولی مطابق نظریه ی مادی علت فراموشی واضح است، یعنی تغییراتی است كه در ماده ی عصبی حاصل می شود، اختلاف اشخاص از لحاظ قدرت حافظه مربوط به وضع ماده ی عصبی آنهاست. دكتر ارانی می گوید:

ب. عروض امراض حافظه ای كه در اثر اختلالات مخصوص در دستگاه مغز حاصل می شود. بسیار اتفاق افتاده كه یك نفر در اثر یك مرض یا در اثر یك ضربه ی محكم كه بر مغزش وارد شده تمام خاطرات گذشته یا قسمتی از آنها را به كلی از یاد برده است. بعضی از مصدومین ایام جنگ كه به سختی قسمت سر و جمجمه ی آنها مصدوم شده بود پس از بهبودی، پدر و مادر و فامیل و شهری كه در آنجا بزرگ شده بود و حتی نام خود را به كلی از یاد برده بودند، پس معلوم می شود كه حافظه یك امر مادی