نظریه این مقاله مبتنی بر واقعی بودن قانون علت و معلول است و شبهاتی كه در این مورد در قدیم و جدید شده است در مقاله ی 9 كه مخصوص بیان این قانون است دفع می شود. مطابق نظریه كلی كه در صدر مقاله بیان شد «هر علم حصولی مسبوق به علم حضوری است» و تا ذهن نمونه ی واقعیت شیئی را نیابد نمی تواند تصوری از آن بسازد خواه آنكه آن نمونه را در داخل ذات نفس بیابد و یا آنكه از راه حواس خارجی به آن نائل شود. نمونه علت و معلول را ذهن ابتدا در داخل نفس یافته و از آن تصوری

---

ساخته و سپس موارد آن تصور را بسط و گسترش داده است. همچنانكه سابقاً گفته شد نفس، هم خود را می یابد و هم آثار و افعال خود را از قبیل اندیشه ها و افكار، و این «یافتن» به طریق حضوری است نه حصولی؛ یعنی نفس با واقعیت خود، عین واقعیت آنها را می یابد و چون معلولیت عین واقعیت و وجود این آثار است پس ادراك این آثار عین ادراك معلولیت آنهاست و به عبارت دیگر نفس به علم حضوری هم خود را می یابد و هم آثار و افعال خود را و این آثار و افعال را متعلق الوجود به خود می یابد و این نحو درك كردن، عین ادراك معلولیت است. این است خلاصه ی نظریه ی این مقاله و البته توضیح كامل این بیان احتیاج دارد كه حقیقت قانون علت و معلول آن طور كه هست از لحاظ فلسفی و برهانی روشن شود و مقاله ی 9 عهده دار همین جهت است.

(1). طریق پیدایش مفاهیم وجود و عدم و وحدت و كثرت و یك سلسله مفاهیم دیگر از قبیل علت و معلول و جوهر و عرض كه همه از مفاهیم عمومی هستند، مطابق سبك این مقاله بیان شد.

عقلیون اروپا پیدایش مفهوم وجود و عدم و وحدت و كثرت را از راه فطری بودن توجیه می كنند و ما قبلاً بطلان این نظریه را روشن كردیم، ولی حسیون از راه حس داخلی (وجدان) توجیه می نمایند. جان لاك به نقل مرحوم فروغی می گوید:

تا آنجا كه می گوید:

---

بدیهی است كه قیاس كردن وجود و وحدت به امور نفسانی و وجدانی از قبیل ادراك و اراده و قدرت و لذت و الم غلط است زیرا تصور ادراك و اراده و. . . از این راه حاصل می شود كه انسان به حسب وجدان خود یك پدیده ی خاص نفسانی در خود می یابد به عنوان ادراك، و یك پدیده ی دیگر می یابد به عنوان اراده، و یك پدیده ی دیگر به عنوان لذت، و همچنین. . . هر یك از این پدیده ها اولاً نفسانی هستند و به امور غیر نفسانی صادق نیستند و ثانیاً ذهن برای هر یك از آن پدیده ها یك مفهوم خاص درست كرده كه هر یك از آن مفهومها فقط به یكی از امور نفسانی صادق است و به سایر امور نفسانی صادق نیست. پر واضح است كه هیچ پدیده ی بالخصوص نیست كه وجدان انسان آن را به عنوان وجود یا وحدت بیابد و هر كسی بالبداهه می داند كه مفهوم وجود و وحدت به طوری هستند كه شامل تمام آن پدیده های درونی و تمام پدیده های بیرونی هستند. علیهذا مفهوم وجود و عدم و وحدت و كثرت را كه از مفاهیم عمومی هستند نمی توان به مفهوم ادراك و اراده و سایر امور خاص نفسانی قیاس كرد.

(1). در اواخر این مقاله آنجا كه از «تحلیل تصدیقی» سخن به میان آید، راجع به این بدیهیات كه «بدیهیات اولیه ی تصدیقیه» اصطلاحاً خوانده می شوند بحث نسبتاً مفصل تری خواهد شد.