این نظریه مبتنی بر این است كه تصور علیت و معلولیت از راه احساس وارد ذهن شده است. این نظریه متعلق به بعضی از حسیون و جمیع مادیین است. جان لاك به نقل مرحوم فروغی می گوید:

اشكال این نظریه واضح است. این نظریه از عدم دقت كافی در تعیین حدود حس پیدا شده است. ما در خارج به وسیله ی حواس خود فنومنها و حوادث را مشاهده می كنیم، تغییرها و تبدیلها را می بینیم و چون زمان را درك می كنیم قهراً مقارنه یا تعاقب این محسوسات را نیز درك می كنیم. اما اینكه بعضی از این حوادث در بعضی دیگر «تأثیر» دارند- كه در گفته ی ژان لاك به كلمه ی «می دهند» و «می كنند» تعبیر شده- قابل احساس نیست. مثلاً ما به وسیله ی حواس خود آتش و فلز (البته از آنها هم مجموعه ای از عوارض را احساس می كنیم نه چیز دیگر) و تماس آتش با فلز و حرارت و افزایش كمّی فلز (انبساط) و مقارنه ی افزایش كمّی و حرارت را درك می كنیم اما اینكه علّیت و تأثیری هم در كار هست به وسیله ی هیچ حسی درك نمی كنیم. آری، چون ما از راه دیگر تصوری از علت و معلول پیش خود داریم و از طرفی هم اذعان داریم كه هر چیزی كه نبود و بود شد علت و مؤثر وجودی می خواهد، با كمك احساس و تجربه می توانیم علتهای خاص برای معلولهای خاص، و روابط علت و معلولی اشیاء را كشف كنیم.

اما سخن در این است كه ابتدائاً اصل تصور علیت و معلولیت كه غیر قابل احساس

---

است از كجا عارض ذهن شده است.

این مطلب كه علیت و معلولیت قابل احساس نیست از زمانهای بسیار قدیم مورد توجه اهل نظر بوده است.

ابن سینا در فصل اول از مقاله ی اولی از الهیات شفا در مقام بیان اینكه موضوع فلسفه ی اولی چیست و آیا می توان گفت كه موضوع فلسفه ی اولی «علت علی الاطلاق» است و فلسفه ی اولی از احوال و عوارض آن بحث می كند، می گوید:

از دانشمندان جدید هم عده ای كه در تعیین حدود حس دقت كرده اند به این حقیقت اعتراف كرده اند. این گروه عده ای دیگر از همان حسیون اند. این گروه چون از طرفی دریافته اند كه احساس قادر نیست علیت و معلولیت اشیاء را دریابد و از طرف دیگر روی فرمول مخصوص خود چیزی را واقعی می دانند كه بتوان آن را از راه حس و تجربه توجیه كرد، واقعیت علیت و معلولیت را مورد تردید قرار داده اند.

هیوم دانشمند حسی معروف انگلیسی سر دسته ی این جماعت است. هیوم به نقل مرحوم فروغی می گوید:

---

ایضا می گوید:

پیروان ماتریالیسم دیالكتیك از طرفی نظریه ی حسیون را پیروی می كنند و مدعی هستند تنها تصوری حقیقت است كه انسان از راه حس به آن نائل شده باشد و از طرف دیگر علیت و معلولیت را واقعی می دانند، لهذا با زور هو و جنجال می خواهند اثبات كنند كه علیت و معلولیت محسوس است.

دكتر ارانی در جزوه ی ماتریالیسم دیالكتیك صفحه ی 33 می گوید:

در صفحه ی 44 می گوید:

---

علاوه بر اینكه این آقایان مسأله ضرورت ترتب معلول بر علت یا امتناع تخلف معلول از علت و مسأله تقدم و تأخر و تقارن زمانی علت و معلول را با این مسأله كه آیا حس و تجربه قادر به درك علیت و معلولیت هست یا نیست، دانسته یا ندانسته با هم خلط كرده اند؛ نفهمیده اند یا نخواسته اند بفهمند كه آنچه ما آن به آن در زندگانی روزانه از راه احساس و تجربه با آن مصادف هستیم مقارنه یا تعاقب حوادث است نه علیت و معلولیت آنها، و آنچه تجربیون را وادار كرده است كه در واقعی بودن قانون علت و معلول تردید كنند دقت زیاد در تعیین حدود حس و تجربه است. تجربیون از طرفی اصالت حس و تجربه را پذیرفته اند و از طرف دیگر نخواسته اند مانند مادیین به گزاف تصورات غیر محسوس را محسوس جلوه دهند، لهذا در حقیقی بودن قانون علت و معلول تردید كرده اند.

حقیقت این است كه اگر واقعاً ما اصالت حسی باشیم و از طرفی هم نخواهیم به گزاف سخنی بگوییم وجهی ندارد كه قانون علت و معلول را واقعی بدانیم.