---

پل فولكیه در رساله ی دیالكتیك قسمت دوم در مقام بیان اصل تناقض در فلسفه ی هراكلیت و وحدت آن با نظر هگل چنین می گوید:

---

(1). خرده هایی كه بر قانون دیالكتیكی تكاپوی طبیعت می توان گرفت از چند نظر است:

الف. از نظر مسأله ی تولید ضد، ضد خود را و اینكه آیا هر تصور و وضعی به سوی ضد خود كشیده می شود؟ ب. از نظر مسأله ی سیر تثلیثی طبیعت و اینكه آیا طبیعت همیشه از ضدی به ضد دیگر و از آن به سوی حالت تركیبی آن دو ضد سیر می كند و هر چیزی تركیبی است از دو ضد كه در دو مرحله ی پیشین از آنها گذشته است؟ ج. از نظر تعبیر هگلی مثلث «تز، آنتی تز، سنتز» كه به صورت «اثبات، نفی، نفی در نفی» بیان كرده است و بر اساس «اصل تناقض» آن را بنا نهاده است یعنی از این نظر كه آیا ماهیّت هر مرحله ای نسبت به مرحله ی پیشین نفی و عدم است و یا عدم بودن هر مرحله نسبت به مرحله ی قبلی یا بعدی اعتباری بیش نیست و ماهیت همه ی مراحل اثباتی است؟ د. از نظر اینكه آیا تكامل بر روی سه پایه قرار گرفته است یا تكامل را با دو پایه نیز می توان توضیح داد؟ ایراد اولی كه در متن ذكر شده بر تعبیر هگلی مثلث وارد است كه ماهیت پایه ی دوم را عین نفی پایه ی اولی و ماهیت پایه ی سوم را نفی مركّب می داند. خلاصه ی ایراد این است كه نفی و عدم، یك اعتبار ذهنی است نه یك واقعیّت خارجی، و آنچه در مرحله ی دوم، عدم اعتبار می شود خود اثبات است و در متن واقع جز اثباتهای متوالی چیزی نیست. عدم، یك عنصر واقعی نیست كه بتوان فرض كرد واقعیتی تبدیل

---

به آن بشود و یا از تركیب آن با چیز دیگر حقیقت یا واقعیتی تشكیل گردد. البته این ایراد براساس نظریه ای است كه «شدن» را جمع نقیضین می داند.

(1). این ایراد [2]متوجه این جهت است كه به فرض اینكه قبول كنیم كه جریان طبیعت براساس مثلث «تز، آنتی تز، سنتز» است، تحقق تكامل وابسته به این نیست كه هر سه مرحله طی شود بلكه با تحقق مرحله ی دوم حقیقت تكامل صورت گرفته است و مرحله ی سوم مرحله ی دوم تكامل است. این ایراد مبتنی بر ایراد اول است كه مرحله ی دوم نفی صرف نیست بلكه خود اثباتی است كه اثبات اول را در بر دارد و بر آن افزوده شده است، و اگر بخواهیم به تعبیر فلسفه ی خودمان مطلب را ادا كنیم باید بگوییم هر مرتبه ی قبلی قوه ی مرتبه ی بعدی است و هر مرحله ی بعدی فعلیت مرحله ی قبلی است و انتقال موجود از مرحله ی قوه به مرحله ی فعلیت عین تكامل است پس تكامل دو پایه بیشتر ندارد و ماهیت آن دو پایه قوه و فعل است نه اثبات و نفی. این ایراد نیز بر اساس این است كه «شدن» را جمع نقیضین بدانیم نه بر آن جهت كه اشیاء در داخل خود از نیروهای متضادی تشكیل شده اند.

---

(1). این ایراد بر اصل قانون مثلث «تز، آنتی تز، سنتز» وارد است خواه آن را مانند هگل براساس تناقض و تركیب وجود و عدم فرض كنیم و خواه مانند شلینگ و فیخته هر سه مرحله را اثباتی بدانیم. خلاصه ی ایراد این است كه جریان تثلیثی طبیعت بر فرض صحت تنها در مورد مركبات صادق است. یك مركب را می توان گفت تركیبی است از دو ضد، اما درباره ی بسیط فرض تركیب و اینكه حقیقت و ماهیتش عبارت از اجتماع دو ضد است غلط است، و از طرفی وجود عنصر بسیط یا حركت بسیط را نمی توان منكر شد زیرا اگر بسیط نباشد مركب هم نیست.

اینجا ممكن است گفته شود كه این ایراد تنها در تعبیر متقدمان بر هگل كه هر سه مرحله را اثباتی می دانستند وارد است اما بر هگل این ایراد وارد نیست. بنا به نظریه ی هگل هر حركت بسیط و مفرد نیز مرحله ی اثبات، نفی، نفی نفی می تواند داشته باشد و از این جهت با مركب فرقی ندارد. اگر ایرادی بر نظریه ی هگل باشد همان ایراد اول است نه این ایراد.

پاسخ این است كه این اشكال صحیح است در صورتی كه هگلیستها حركت را یك امر متصل ممتد بدانند، اما اگر چنانكه در متن آمده حركت را- مثلاً حركت بسیط مكانی را- عبارت از یك سلسله دانه های ریز مكانی كه پهلوی یكدیگر چیده شده اند بدانند مرحله ی دوم می تواند نفی اول باشد ولی مرحله ی سوم تركیب آندو نخواهد بود.

مثلث «تز، آنتی تز، سنتز» به معنی اینكه شئ از یك حالت بالخصوص به ضد آن حالت كشیده شود و در مرحله ی بعدی یك حالت متعادل و متكامل كه مشتمل باشد هم بر

---

عناصر ضد اولی و هم عناصر ضد دومی و در عین حال در سطح عالی تری از آندو قرار گرفته باشد، مطلبی است كه فی الجمله صحیح است ولی نه به صورت یك قانون عمومی و فلسفی كه شامل همه ی اشیاء اعم از بسیط و مركب، ماده و فكر باشد و نه به صورت یك امر دائمی كه الزاما آن حالت متعادل و متكامل نیز به نوبت خود به سوی ضد خود كشیده شود و مرحله ی عالی تری را طی كند و این جریان تا بی نهایت ادامه یابد.

مثلث «تز، آنتی تز، سنتز» در بسائط بلكه در مركبات حقیقی كه یك واحد واقعی را تشكیل می دهد و به اصطلاح دارای یك صورت واحد نوعی است از قبیل واحد گیاه و واحد حیوان و واحد انسان جاری نیست. انسان در سیر تكاملی خود چنین نوساناتی را طی نمی كند و در داخل وجود انسان چنان قوای متضادی كه منجر به چنین حركتی بشود وجود ندارد. این مثلث تنها در مركباتی وجود دارد كه مركب واقعی نیستند بلكه مركب اعتباری می باشند و اجزاء آن مركب تأثیرات متضادی در یكدیگر می نمایند از قبیل «جامعه» .

این سیر تثلیثی از آن ناشی می شود كه اشیاء تأثیرات متضادی در یكدیگر دارند و با هم از جهتی در حالت جنگ و نزاع می باشند. اشیاء به حسب طبیعت اولی خود یك سیر آرام مستقیم و متكاملی را دارند و در اثر برخورد با یك عامل مخالف از حالت وسط و متعادل به یك حالت انحرافی رانده می شوند ولی عكس العمل نشان می دهند و در جهت مخالف آن حالت انحرافی سیر می كنند و از حد وسط گذشته به نقطه ی مقابل آن كه ضد آن است می رسند، بار دیگر در جهت همان حالت انحرافی اولی كه نیروی متضاد وارد كرده بود باز می گردند ولی پس از نوساناتی در حد وسط استقرار می یابند و البته در سطح بالاتری از آنچه قبلاً بود زیرا در جریان نوسانها نیروهای ذاتی شئ دائماً در حال فعالیت بوده است.

---

این سیر تثلیثی از چهار عامل سرچشمه می گیرد:

(1). میل طبیعی اشیاء به تكامل و سیر صعودی (2). خاصیت تضاد و برخورد با عوامل مخالف. (3). قانون عمل و عكس العمل (4). تحریك نیروهای داخلی به واسطه ی برخورد با عوامل مخالف یك مطلب دیگر هست كه نباید ناگفته بماند و آن اینكه مسأله ی تولید ضد، ضد خود را ممكن است به شكلی باشد كه منجر به جریان تثلیثی نشود. جریان تثلیثی همان طوری كه گفته شد در موردی است كه شئ تحت تأثیر عامل مخالف خود از خارج قرار بگیرد و ضربه و نیرویی بر او وارد شود و او را در جهتی منحرف كند آنگاه عكس العمل ایجاد شده وضع مقابلی پدید آید و در نهایت امر منجر به «وضع مجامع» گردد.

ولی جریان دیگری در طبیعت هست كه هر چند كلی و عمومی و فلسفی نیست ولی در موارد خاصی وجود دارد كه اشیاء اضداد خود را می زایند و تولید می نمایند. شاید تعبیر قرآن كریم در این باره رساترین تعبیر باشد: «یُولِجُ اَللَّیْلَ فِی اَلنَّهارِ وَ یُولِجُ اَلنَّهارَ فِی اَللَّیْلِ» [3]و «یُخْرِجُ اَلْحَیَّ مِنَ اَلْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ اَلْمَیِّتَ مِنَ اَلْحَیِّ» [4].

این مطلب كه ضد، مولّد ضد خودش می شود- البته نه به این معنی كه این قانون عمومی جهان است و شامل همه ی اشیاء است و یك جریان دائمی و لا ینقطع است- از قدیم مورد توجه فرزانگان بوده است. مولوی رومی عالی گفته آنجا كه می گوید:

---

(1). این ایراد نیز بر طرز تعبیر و تفسیر هگل از مثلث «تز، آنتی تز، سنتز» وارد است كه آن را بر اساس اجتماع نقیضها فرض كرده است.

قبلاًً گفتیم كه آنچه هگل و اتباع او آن را «تناقض» یا «اجتماع نقیضها» خوانده اند با آنچه منطق و فلسفه آن را «اجتماع نقیضین» می خواند و ممتنع می داند هزارها فرسنگ فاصله دارد و اینكه در «صیرورت» هاو «شدن» ها وجود و عدم با یكدیگر تركیب شده اند و اجتماع نقیضین تشكیل داده اند به شوخی شبیه تر است تا جدّی و از یك اشتهای فوق العاده به نوپردازی و نوگویی ناشی شده است. بهتر استكه اینها را جدّی نگیریم و نوعی مجاز و تشبیه تلقی كنیم. اگر این گونه تعبیرات را ملاك قرار دهیم باید عرفای خودمان را قبل از هگل دیالكتیسین بدانیم زیرا آنها هستند كه مكرر گفته اند: «هستی اندر نیستی است» ، «بقا در فناست» . عارفی می گوید:

عبرت نائینی می گوید:

حقیقت این است كه خود هگل متوجه این نكته بوده است كه آنچه او به نام «جمع نقیضین» می خواند غیر آن چیزی است كه منطق و فلسفه آن را ممتنع می داند. پیروان هگل بیش از خود هگل، «هگلیست» از آب در آمده اند. پل فولكیه در رساله ی دیالكتیك تحت عنوان «دیالكتیك هگل و تناقض» می گوید:

پل فولكیه در كتاب ما بعد الطبیعه صفحه ی 369 می گوید:

---