---

مردم عوام در باب روح و جن و پری و غیره دارند و یا آنچه ایده آلیستها- كه گفته هاشان از گفته های عوام پایین تر است- گفته اند.

(1). در میان قدما در باب كیفیت ابصار (دیدن) و اینكه عمل «دیدن» چگونه محقق می شود دو نظریه معروف بود:

الف. نظریه ی انطباع.

ب. نظریه ی خروج شعاع.

صاحبان نظریه ی انطباع معتقد بودند كه جلیدیّه (عدسی چشم) جسمی است شفّاف و صیقلی و آینه مانند، لهذا اگر جسمی در مقابلش قرار بگیرد نقشی از آن جسم در سطح آن واقع می شود و به این وسیله عمل «ابصار» محقق می شود. این عقیده منسوب به ارسطو و پیروانش بود و از دانشمندان اسلامی محمد بن زكریّا رازی و ابن سینا پیرو این عقیده بودند.

صاحبان نظریه ی خروج شعاع، عدسی چشم را جسمی نیّر و منبع نور مانند آتش و خورشید و ستارگان می دانستند و معتقد بودند كه از چشم شعاعی نورانی خارج می شود و به جسم مقابل می خورد و به این وسیله ابصار محقق می شود.

صاحبان این نظریه دو دسته بودند: بعضی معتقد بودند كه آن شعاع مخروطی است كه رأس آن در چشم و قاعده ی آن بر روی جسم مرئی قرار میگیرد و گروه دیگر معتقد بودند كه استوانه ای شكل است و آن سر شعاع كه بر روی جسم مرئی است دائماً مضطرب و در حركت است. این عقیده منسوب به افلاطون و جالینوس و پیروان آنها بود. از دانشمندان اسلامی خواجه نصیر الدین طوسی و عده ی دیگر این عقیده را

---

پذیرفته اند. پیروان هر یك از این دو نظریه برله و علیه یكدیگر دلائلی ذكر كرده اند كه در كتب فلسفه مسطور است و از جمله اشكالاتی كه صاحبان نظریه ی خروج شعاع بر صاحبان نظریه ی انطباع كرده اند اشكال عدم انطباق بزرگ بر كوچك است كه در متن اشاره شده و جوابی هم كه صاحبان نظریه ی انطباع داده اند همان است كه در متن در ضمن اشكال بیان شده است و امروز هم مورد پسند دانشمندان علوم طبیعی است.

شیخ شهاب الدین معروف به «شیخ اشراق» عقیده ی سومی دارد كه چندان قابل اهمیت نیست و از ذكر آن خودداری می كنیم.

صدر المتألهین فیلسوف شهیر اسلامی عقیده ی جداگانه ای در باب حقیقت ابصار دارد. این دانشمند اظهار داشت هیچیك از دو نظریه ی فوق بر فرض صحت و تمامیت، حقیقت ابصار را نمی تواند توجیه كند زیرا هر دو نظریه مربوط به عمل طبیعی (فیزیكی) چشم است و ابصار ماوراء عمل طبیعی است. این دانشمند با اثبات نظریه ی معروف خود در باب اتحاد عاقل و معقول و اتحاد حاسّ و محسوس، ثابت كرد كه «دیدن» یك نوع فعالیت ابداعی نفس است كه عمل طبیعی (فیزیكی) مقدمه ی آن است و پس از انجام یافتن عمل طبیعی، نفس با قدرت فعاله ی خود صورت مماثل شئ محسوس را در صقع خود ابداع و انشاء می نماید.

صدر المتألهین در جلد چهارم اسفار در مقام رد عقیده ی اصحاب انطباع می گوید:

«و هذا بعد تمامه انما یدلّ علی انطباع الشبح فیه لا كون الابصار به» یعنی ادّله ی نظریه ی انطباع بر فرض صحت و تمامیت، دلالت می كند كه شبح و تصویری در چشم واقع می شود اما دلالت نمی كند كه «دیدن» به او محقق می شود.