این نظریه ی تاریخی و اجتماعی را كه برخی از دانشمندان ذكر كرده اند و خلاصه اش با بیان دیگر اینكه «دین توحید مولود وثنیّت و ارباب انواع پرستی بوده و معلول اقتصاد بشر و نتیجه ی لازمه ی انتقال ملوك الطوائفی به امپراطوری بزرگ است» به گواهی آثار وثنی بسیار باستان نمی شود قابل اعتماد دانسته و ناقض نظریه ی فلسفی ما گرفت زیرا اولاً:

وثنیّین پیوسته آثار صنعتی مربوط به خدایان متعدد خود مانند بتها و جز آنها داشته و پس از خود به یادگار گذاشته اند ولی خداپرستی به معنی یكتاپرستی اثر جسمانی صنعتی ندارد.

و از این روی آثار كهنه و باستانی وثنیّین اثبات نمی كند كه در آن اعصار یا پیش تر از آن كسانی نبوده اند كه خدای منزّه از جسمیت و جسمانیت را بپرستند اگر چه شماره ی كمی هم داشته باشند، بلكه باریك بینی در مفهوم بت (صنم- وثن) و در نوع قضاوتهای انسانی این نظر را تأیید می كند زیرا ساختن بت پیوسته برای تمثیل و تجسم اوصاف و احوال خدایی است كه بت مثال اوست (از قبیل قهر و لطف و مهر و كین) .

انسان باستان ربّ النوع دریا و آتش و باد را می پرستیده برای اینكه از قهر و خشم وی ایمن گردد؛ رب النوع را ستایش می كرده برای اینكه از لطف و مهر و بركات وی برخوردار شود، و همچنین در مورد ستاره پرستی و جانورپرستی و انسان پرستی و فرشته پرستی و. . .

تاریخ نقلی از صابئین و غیر آنها این نظر را تأیید می نماید.

و از سوی دیگر پیوسته انسان دستگاه آفرینش را از دستگاه زندگی و به ویژه زندگی اجتماعی خود اندازه گرفته و قیاس می كند.

انسان خدای جهان را مانند خداوندگار و شهریار یك آبادی می پندارد و هم

می پنداشته كه خدا به هر بخشی از كارهای مربوط، یك تن گماشته كه خداوندگار و سررشته دار همان كار بوده باشد و خدای جهان خدای همه ی خدایان و شاه همه ی شاهان است.

ارباب انواع و همچنین ستارگان و جز آنها كه پرستیده می شده اند برای این بوده كه میان انسان پست و خدای پاك رابط و میانجی بوده و در بهبودی حال زندگی و پس از مرگ انسان بكوشند اگر چه این رویّه كم كم رنگی ناستوده گرفته و به رب النوع یا ستاره مثلاً جامه ی استقلال پوشانده بلكه به پاره سنگ یا چوب یا فلزی كه بت ساخته شده نام «خدای آفرینش» داده است.

و از همین نظر می توان استنتاج كرد كه بت پرستی زاییده ی یك نوع مسامحه در خدا پرستی (توحید) است نه به عكس، چنانكه برخی از دانشمندان مانند ماكس مولر ( Max Muller ) دانشمند آلمانی تقدم عهد توحید را بر عهد وثنیّت از راه علم اثبات كرده است.

ثانیاً بحث ما بحث برهانی است و از نظر برهان، طرفداران بسیار داشتن یا تقدم عهد یا طول زمان دلیل صحت و تمامیّت یك نظریه نمی تواند باشد به خلاف فطری بودن یك قضیه كه لازمه ی خلقت است زیرا فكرهای بسیار می تواند خطا كند ولی فكر متكی به آفرینش خطا نمی كند.

آنچه فلسفه می گوید این است كه بشر نخست به فكر علت جهان افتاده و خدا را اثبات كرده و پس از آن در سر تشخیص مصداق آن (اشتباها) به كثرت و تعدد قائل شده است، پس در نتیجه مذهب وثنیّت متأخرتر است.

و اما آنچه كه در ذیل اشكال گفته شده كه: «انسان در آغاز پیدایش نوع خود مادی بوده» دروغی است كه هیچ گونه دلیل منطقی علمی یا فلسفی بر آن اقامه نشده و تنها پشتیبان آن ادعای مادّیین است.