ما در بیانات خودمان اصل كلی علیت را از دو قانون دیگر فرعی كه آنها را به نام «قانون سنخیت» و «قانون جبر علّی و معلولی» می خوانیم مجزا شناختیم، ولی در بیانات بسیاری از دانشمندان این تجزیه به عمل نیامده و همین عدم تجزیه به نوبه ی خود موجب اشتباهات و سوء استنباطاتی شده است و احیاناً دیده می شود كه برخی از دانشمندان به قانون علیت حمله كرده اند و پس از دقت معلوم شده كه حمله ی آنان به اصل كلی علیت نیست بلكه به یكی از دو قانون منشعب از اصل علیت یا به سایر قوانین منشعبه از آن است. هر چند دقت فلسفی ثابت می كند كه انكار قانون سنخیت یا قانون جبر علّی و معلولی مستلزم انكار اصل كلی علیت است ولی تأمل در گفتار دانشمندانی كه اصل علیت را مورد حمله قرار داده اند روشن می كند كه نظر این دانشمندان اعراض از اصل ارتباط و پیوستگی علّی و معلولی نیست، بلكه منظور اعراض از نظام معین و مرتب علّی و معلولی است كه نتیجه ی قانون سنخیت است یا منظورشان اعراض از عدم جواز انفكاك معلول از علت تامّه است كه مفاد قانون جبر علّی و معلولی است.

مثلاً متكلمین آنجا كه مدعی می شوند كه «موجود شاعر مرید، فاعل آثار خویش است نه علت آنها» دو منظور دارند: یكی آنكه می خواهند به این وسیله نظریه ی معروف حكما را در ترتیب صدور موجودات از ذات باری كه نتیجه ی قانون سنخیت است متزلزل سازند و ترتیب سببی و مسببی را انكار كنند و اراده ی ذات باری را بلاواسطه در هر حادثه ای دخالت دهند، و دیگر آنكه می خواهند نظریه ی دیگر حكما را دایر به عدم تناهی بعد زمانی و لایتناهی بودن سلسله ی زمان و زمانیات كه از امتناع انفكاك معلول از علت تامّه نتیجه می شود ابطال نمایند، وگرنه آنان نیز معترفند كه فاعل، وجود دهنده ی فعل خویش است و مفهوم «علیت» هم چیزی جز این نیست.

همچنین در اظهارات بعضی از علمای فیزیك نو كه قانون علیت تخطئه می شود،

---

پس از بررسی و دقت معلوم می گردد كه مقصود اصلی، نفی قانون علیت نیست، بلكه منظور نفی وجود نظام معین و قطعی در جهان ذرات است و ما بعداً عبارت یكی از علمای مبرّز فیزیك جدید را در این زمینه نقل خواهیم كرد.

آری، طرفداران نظریه ی وحدت وجود را كه در صف اول عرفای خودمان قرار گرفته اند می توان منكر قانون علیت شمرد زیرا طبق نظریه ی این عده «غیر از یار، دیّاری نیست» و جز واقعیتی واحد من جمیع الجهات واقعیتی نیست و بالاخره اثنینیّت و دوگانگی در كار نیست تا سخن ارتباط و وابستگی واقعیتی با واقعیت دیگر مورد داشته باشد. عرفای وحدت وجودی خالص، از استعمال لغت «علیت و معلولیت» پرهیز دارند.

یك دسته ی دیگر را نیز می توان منكر قانون كلی علیت شمرد و آنان كسانی هستند كه در تصور علیت و معلولیت درمانده اند و نتوانسته اند درك كنند كه چگونه ممكن است چیزی به چیز دیگر وجود و واقعیت بدهد و چنین پنداشته اند كه وجود دادن چیزی به چیزی امری محال و ممتنع است. تمام كسانی كه مدعی هستند «شئ لا شئ نمی شود و لا شئ شئ نمی شود» یا آنكه می گویند «خلقت از عدم امری محال و ممتنع است» و این مطلب را دلیل بر عدم وجود صانع كل و مبدأ كل می گیرند، جزء این دسته باید شمرده شوند. ما در مقاله ی 8 آنجا كه راجع به «امتناع معدوم شدن موجود و موجود شدن معدوم» بحث می كردیم ثابت كردیم كه امتناع موجود شدن معدوم و معدوم شدن موجود به آن معنا كه فلسفه می پذیرد و تفسیر می كند نه مستلزم ازلیت و ابدیت موجودات است و نه مستلزم نفی معلولیت و خلقت و آفرینش آنها (مراجعه شود) . بعداً نیز در این باره بحث خواهیم كرد.