مطالبی كه تحت عناوین گذشته بیان كردیم همه مقدمه ی توجیه نظام موجودات بود. از مطالب گذشته معلوم شد كه نتیجه ی برخی از نظریه ها نفی وجوب و ضرورت نظام موجودات بود و نتیجه ی برخی اثبات آن، و طرفداران نظریه ی ضرورت نظام موجودات نیز یك دسته نبودند بلكه برخی آن نظام را مؤلّف از ضرورت بالذات و ضرورت بالغیر می دانستند و برخی تمام این نظام را از ضرورات بالغیر مؤلف می دانستند.

مجموع آراء دانشمندان را در توجیه ضرورت و لا ضرورت نظام موجودات می توان این طور خلاصه كرد:

ما در اینجا نظریه ی قائلین به صدفه و اتفاق را كه منكر قانون علّیت عمومی هستند از نظریه ی متكلمین كه تنها جبر علّی و معلولی را منكرند و از نظریه ی تمام آن كسانی كه (الهی و مادی) معلول را تنها در حدوث نیازمند به علت می دانند مجزا ساختیم و بهصورت نظریه ی علیحده بیان كردیم و البته بر اهل فن پوشیده نیست كه لازمه ی نفی جبر علّی و معلولی و همچنین لازمه ی نفی نیازمندی معلول به علت در بقا همانا نفی قانون علیت و معلولیت و قول به صدفه است و ما قبلاً هم به این نكته اشاره كرده ایم و در مبحث «علت و معلول» مفصلا بیان خواهیم كرد. علیهذا این تجزیه در اینجا بر سبیل مماشات است یعنی بر طبق ادعای طرفداران این نظریه هاست كه از طرفی جبر علّی و معلولی یا نیازمندی معلول را به علت در بقا نفی می كنند و از طرف دیگر خود را به قانون علّیت عمومی مذعن می شمارند و قائلین به صدفه و اتفاق را منكر علم و ضد عقل قلمداد می كنند و الاّ این نظریه ها از نظریه ی صدفه و اتفاق قابل انفكاك نیست.

به هر حال لازمه ی ضروری بودن نظام موجودات این است كه هر حادثه ای كه در جهان هستی واقع می شود واقع شدنش حتمی و قطعی و خلاف ناپذیر است و آن حادثه رابطه ی ذاتی و تكوینی با سایر موجودات جهان دارد یعنی نسبت به بعضی معلول و نسبت به بعضی علت و نسبت به بعضی اشتراك در علل اولیه دارد و چون ارتباط آن حادثه با سایر حوادث عالم ذاتی و تكوینی است مشخصات وجودی وی نیز ضروری و قطعی و خلاف ناپذیر است یعنی آن حادثه كه فرضا رابطه ی زمانی و مكانی و وضعی و اضافی و غیره با سایر موجودات دارد، مثلاً از لحاظ زمان بر بعضی مقدم و از بعضی مؤخر و با بعضی مقارن است و در هر لحظه از زمان نسبت به بعضی از موجودات از لحاظ مكانی دور یا نزدیك و از لحاظ وضعی محاذی با بعضی و غیر محاذی با بعضی دیگر است، همه ی اینها با در نظر گرفتن علل قطعی كه به حوادث احاطه كرده است ضروری و وجوبی است و محال است كه خلاف آنچه هست و واقع می شود واقع شود.