موضوع هر علمی عبارت است از آن چیزی كه در آن علم از احوال و عوارض او گفتگو می شود و قضایای مربوط به او حل می شود. تدبر و تدقیق در مسائل هر علمی و تجزیه ی مسائل آن روشن می كند كه همه ی آن مسائل بیان احكام و آثار و عوارض و حالات یك شئ بخصوص است و همان شئ بخصوص است كه همه ی آن مسائل را به صورت افراد یك خانواده درآورده است و ما آن را موضوع آن علم می نامیم.

در اینجا یك سؤال مهم برای منطقیین و فلاسفه پیش آمده است و آن اینكه نظر به اینكه موضوعات علوم متباین من جمیع الجهات نیستند بلكه- چنانكه قبلاً اشاره كردیم- قرابتهایی بین موضوعات علوم برقرار است و همان قرابتها منشأ خویشاوندی فامیلی و نژادی علوم است مثل اینكه بین «كمّ منفصل» كه موضوع علم حساب شمرده شده و «كمّ متصل» كه موضوع علم هندسه شمرده شده قرابت جنسی است یعنی هر دو از جنس كمیت هستند، و از طرف دیگر آنچه موضوع یك علم نامیده می شود همواره دارای انواع و اقسامی است و هر نوع و قسمی اختصاص دارد به یك سلسله احكام و عوارض و حالات، مثل اینكه موضوع هندسه كه «كمّ متصل» شناخته می شود منقسم می شود به خط و سطح و حجم و هر یك از آنها احوال و عوارض مخصوص به خود دارد، و از طرفی هم كلمه ی «عوارض و احكام» كلمه ی كشداری است و آنچه از عوارض نوع و قسم یك شئ محسوب می شود از عوارض خود آن شئ نیز محسوب می شود و در این صورت یا باید جمیع علوم را علم واحد بدانیم یعنی مسائل مختلف جمیع علوم را به منزله ی افراد یك خانواده و همه را مستقیماً منشعب از یك اصل بدانیم و اختلافات خانوادگی و فامیلی و نژادی را منكر شویم و اختلاف هر علمی را با علم دیگر یك امر قراردادی و وضعی بدانیم و یا آنكه به هر اندازه كه موضوعات، انواع و اقسام پیدا می كنند علوم را متكثر و مختلف بدانیم مثلاً هندسه را مجموعه ای از سه علم (علم الخط و علم السطح و علم الحجم) بدانیم بلكه نظر به اینكه ممكن است هر یك از این سه نیز انقساماتی پیدا كنند مثل انقسام خط به مستقیم و منحنی، انقسامات جزئی تری برای آن علم قائل شویم. علاوه بر اینكه موضوعات علوم متباینات من جمیع الجهات نیستند و بین آنها وجه مشترك هایی در كار است، احیانا می بینیم كهموضوع یك علم عیناً جامع مشترك موضوع علم دیگر با یك رشته اشیاء دیگر است مثل آنكه موضوع علم النبات جامع مشترك موضوع علم الحیوان و یك عده از اشیاء است و همین طور. . .

منطقیین و فلاسفه به این سؤال پاسخ داده اند. حاصل آنچه در مقام پاسخ به این سؤال بیان شده این است كه عوارض و احكامی كه به یك شئ نسبت داده می شود بر دو قسم است: عوارض اولیه یا عوارض ذاتیه، و عوارض ثانویه یا عوارض غریبه؛ و در مقام تمیز عوارض ذاتیه از عوارض غریبه تحقیقات نیكو و ارجمندی به عمل آمده و آن كس كه از همه بیشتر و بهتر این مطلب را تحقیق كرده ابن سینا در كتب منطقیه ی خویش و بالخصوص منطق الشفا است هر چند متأخرین نكات لازمی را كه وی یافته است درك نكرده اند و به راههای دیگر رفته اند و همین جهت موجب اضطراب و اختلاف آراء زیادی در آن مسأله شده تا آنجا كه از طرف برخی از غیر منطقیین عقاید عجیب و گزافه مانندی در این زمینه اظهار شده است.

چنانكه معلوم شد در مسأله ی تمایز و تشابه علوم و طبقه بندی آنها نكته ی حساسی كه از نظر منطقی هست همانا تمیز و تشخیص عوارض ذاتیه از عوارض غریبه است و تمیز و تشخیص این جهت احتیاج به مقدمات منطقی زیادی دارد كه از عهده ی این مقدمه و این مقاله خارج است و طالبین باید به كتب منطقیه و بالاخص كتب ابن سینا مراجعه كنند.

توضیح یك نكته لازم است و آن اینكه نظر به اینكه عوارض ذاتیه ی هر موضوعی همواره به نحوی است كه ذهن یا مستقیماً و بلاواسطه رابطه ی آن را با موضوع درك می كند یعنی احتیاج به دخالت حدّ وسط و اقامه ی برهان ندارد و یا اینكه با مداخله ی حد وسط رابطه ی وی با موضوع روشن می شود قهراً رابطه ی بین هر موضوعی و عوارض ذاتیه ی وی باید واقعی و نفس الامری باشد (نه اعتباری) و قهراً باید آن موضوع كلی باشد (نه جزئی) و بناءا علی هذا علوم اعتباریه كه رابطه ی بین موضوعات و محمولات در آن علوم وضعی و قراردادی است نه واقعی و نفس الامری مانند حقوق و فقه و اصول و صرف و نحو و همچنین علومی كه یك سلسله قضایای شخصیه مسائل آنها را تشكیل می دهد مانند لغت و تاریخ و جغرافیا از محل كلام منطقیین خارج است زیرا آنچه در مورد تمایز و تشابه و طبقات علوم گفته می شود اولاً در مورد علوم حقیقی است كه رابطه ی واقعی و نفس الامری امور را بیان می كند (نه علوم اعتباری) و ثانیاً در موردكلیات است كه برای ذهن قابل استدلال و استنتاج است نه جزئیات كه به قول منطقیین «نه كاسب اند و نه مكتسب» و بالاخره در مورد علومی است كه «برهان» به معنای صحیح منطقی در آن علوم جاری است مانند تمام علوم عقلی محض و علوم آزمایشی.

در علوم تجربی و آزمایشی هر چند مستقیماً برهان جاری نیست ولی مطابق آنچه در مقاله ی 5 تحقیق شد آن سلسله علوم، قطعی بودن و كلی بودن و قانون عمومی بودن خود را مدیون یك سلسله براهین عقلانی می باشد كه به طور ضمنی مورد استناد آن علوم است.