این قسمت از كتاب منظومه بحث مختصری است در آنچه در قدیم «طبیعیّات» خوانده می شد. طبیعیّات قدیم شامل سه قسمت اصلی بود: سماع طبیعی، فلكیّات، عنصریات [1]؛ و البتّه «عنصریّات» به تنهایی شامل مباحث زیادی است از قبیل عدد بسائط، طبقات زمین، كائنات جوّیّه، معادن، گیاه شناسی، حیوان شناسی، انسان شناسی. هر یك از اینها طبق اصول و موازینی كه خود قدما بیان می كردند می بایست علم جداگانه ای شمرده شود، همچنانكه امروز این مسائل در علوم متعدّد و با نامهای جداگانه مطرح می شود از قبیل فیزیك، شیمی، زمین شناسی، معدن شناسی و غیره.

برخی قدما- مخصوصا از زمان صدرالمتألّهین به بعد- مباحث مربوط به گیاه و حیوان و انسان را از سایر مسائل طبیعیّات جدا كردند و چهار قسمت قرار دادند:

سماع طبیعی، فلكیّات، عنصریّات و نفس.

خود صدرالمتألّهین در كتاب اسفار طبق طرحی كه برای آن كتاب ریخته است اساساً متعرّض مسائلی به نام «طبیعیّات» نشده است ولی از چهار قسمت فوق مسائل سماع طبیعی را ضمن مباحث «جواهر و اعراض» آورده و در حقیقت آنها را داخل در «الهیّات» دانسته است و مسائل «نفس» را بحث جداگانه و مستقلّی قرار داده است و مباحث فلكیّات و عنصریّات را به هیچ وجه متعرّض نشده است.

بوعلی در شفا طبیعیّات را در هفت فن ذكر كرده است به این ترتیب:

1. سماع طبیعی 2. السماء و العالم 3. كون و فساد و استحاله 4. افعال و انفعالات (شیمی) 5. معادن و آثار علوی و زلزله و امثال آنها 6. نفس اعمّ از نباتی، حیوانی، انسانی 7. نبات (گیاهان) 8. حیوان در كتاب منظومه مجموع طبیعیّات در هفت فریده بیان شده است:

1. حقیقت جسم طبیعی 2. مباحث حركت 3. باقی لواحق جسم طبیعی از قبیل زمان، مكان، شكل، جهت، حدوث اجسام. 4. فلكیّات 5. عنصریّات 6. نفس 7. بعض احكام نفوس فلكی. طبق بیان فوق در كتاب منظومه مباحث مربوط به سماع طبیعی در سه فریده ی نخست ذكر شده است كه فریده ی اوّل آن درباره ی «حقیقت جسم طبیعی» است.

این فریده ضمن ده فصل بیان شده است:

1. اقوال و آراء و عقاید در حقیقت جسم طبیعی 2. اثبات هیولی بر طبق مذهب مشّائین 3. تعریف هیولی و برخی از احكام آن4. اسامی هیولی به اختلاف اعتبارات 5. ابطال جزء لا یتجزّی 6. تناهی ابعاد (این بحث همچنانكه خود مؤلّف اعتراف می كند طبق قاعده باید در فریده ی دوم و یا سوم كه هر دو مربوط است به لواحق جسم طبیعی ذكر شود نه در این فریده، ولی به علّت نیازمندی مباحث «هیولی و صورت» به این بحث، در اینجا آورده شده است. ) 7. صورت در این جهان از هیولی منفك نمی شود. 8. هیولی از صورت عریان نمی گردد. 9. نوع احتیاج هر یك از هیولی و صورت به یكدیگر 10. صور نوعیّه قبلاً گفتیم كه حكما یك مبحث بالخصوص را «سماع طبیعی» می نامند و آن را در مقابل مباحث فلكیّات، عنصریّات، نفس قرار می دهند. اوّلا باید بدانیم به چه جهت این نام را روی این مباحث نهاده اند؟ ثانیا چرا این قسمت را از عنصریّات و هم از فلكیّات مجزّا نموده اند؟ امّا علّت اینكه این مباحث «سماع طبیعی» نامیده می شوند این است كه سنّت بر این جاری بوده كه در طبیعیّات قبل از همه ی مباحث، این مباحث آورده شود و به همین جهت اوّلین مبحثی از طبیعیّات كه به گوش دانشجو می خورد این مباحث است، لهذا «سماع طبیعی» یعنی «اوّل ما یسمع من الطّبیعیّات» نامیده شده است، همچنانكه گاهی این قسمت را «السمع الكیان» نیز می نامند كه عینا همین مفهوم و معنی را دارد.

امّا علّت اینكه این مباحث حساب جداگانه ای پیدا كرده و در واقع فنّ مستقلّی نسبت به همه ی مباحث طبیعیّات شمرده شده است این است كه آنچه در این قسمت بحث می شود نه از مختصّات عنصریّات است و نه از مختصّات فلكیّات، و در عنصریّات نه اختصاص به جماد دارد و نه به نبات و نه به حیوان و نه به انسان، بلكه مسائلی است مربوط به مطلق اجسام. این مباحث در حقیقت «امور عامّه ی» طبیعیّات است و اگر این مباحث بجای «سماع طبیعی» ، «امور عامّه ی طبیعی» و یا «كلّیّات طبیعی» نامیده می شد بسی مناسب تر بود.

مسائل «سماع طبیعی» كه از آنها یاد كردیم قطعا علم و فنّ مستقلّی است و در هیچیك از فنون مربوط به فلكیّات و عنصریّات داخل نیست، و اتّفاقا تمام و یا غالبمباحث آن از حیث روش و سبك تحقیق شبیه الهیّات است یعنی صرفا تعقلّی و استدلالی و قیاسی است نه حسّی و تجربی، و لهذا به فلسفه شبیه تر است تا علوم حسّی و تجربی. به عقیده ی حكما برخی مباحث «سماع طبیعی» - یعنی آنها كه در فریده ی اوّل در ده فصل آمده است (البتّه به استثنای فصل ششم كه ذكر شد) - اساساً جزء الهیّات است نه طبیعیّات، و بیان این جهت در شرح منظومه آمده است. سایر مباحث آن كه در فریده ی دوم و سوم این كتاب آمده است از قبیل مسائل حركت، زمان، مكان، امتناع خلأ، شكل، جهت، حدوث اجسام، از الهیّات خارج است و داخل در عنصریّات و فلكیّات هم نیست و باید فنّ مستقلّی شمرده شود.

ولی صدرالمتألّهین به حكم اینكه قائل به حركت جوهریّه است، حركت و زمان و همچنین حدوث اجسام را از لواحق و عوارض جسم طبیعی نمی داند، لهذا مسائل حركت و زمان و حدوث اجسام را نیز داخل در مسائل الهیّات می داند. علیهذا به عقیده ی مشارإلیه مسائلی كه برای «سماع طبیعی» باقی می ماند منحصر است به مسائل مكان، تناهی ابعاد، امتناع خلأ، شكل و جهت.

امّا بیان اینكه چرا مسائل مربوط به حقیقت جسم طبیعی و همچنین مسائل مربوط به حركت- خصوصا حركت جوهریّه- و زمان و حدوث اجسام از مسائل الهی است نه از مسائل طبیعی، از حدود بحث ما خارج است.

---