حكما جمله ای دارند كه می گویند: «العاملة تحت الشوقیّة و الشوقیّة تحت المدركة» یعنی قوّه ی عامله تحت تأثیر و نفوذ قوّه ی شوقیّه است و قوّه ی شوقیّه تحت تأثیر قوّه ی مدركه است. مقصود این است كه قوّه ی مدركه است كه قوّه ی شوقیّه را بر می انگیزد و میل را تحریك می كند (اوّل دیده می بیند و بعد دل یاد می كند و مایل می گردد) ، و قوّه ی شوقیّه است كه قوّه ی عامله را برمی انگیزد و تحریك می كند تا منتهی به عمل می گردد.

هر فعل و عمل اختیاری مستقیما و بلاواسطه از قوّه ی عامله ناشی می شود، ولی خود قوّه ی عامله را قوّه ی شوقیّه به حركت واداشته و از قوّه به فعل می رساند، و باز قوّه ی مدركه است كه قوّه ی شوقیّه را تحریك می كند. پس قوّه ی مدركه مبدأ قوّه ی شوقیّه و قوّه ی شوقیّه مبدأ قوّه ی عامله است و قوّه ی عامله نیز مبدأ فعل و عمل خارجی است؛ و به تعبیر دیگر قوّه ی عامله «مبدأ قریب» فعل و قوّه ی شوقیّه «مبدأ بعید» آن و قوّه ی مدركه «مبدأ أبعد» آن است.

كار قوای مدركه اطلاع رساندن و سایر كارهای اطلاعاتی و به حركت در آوردن قوای شوقیّه است و كار قوای شوقیّه به حركت در آوردن و برانگیختن قوای عامله و كار قوای عامله به حركت در آوردن بدن یا یك عضو از اعضای بدن است. از این روست كه حكما می گویند: «العاملة تحت الشوقیّة و الشوقیّة تحت المدركة» . فرض كنید شما در پیاده رو خیابان حركت می كنید، در این بین چشمتان به كتابی در ویترین یك كتابفروشی می افتد، نام كتاب و نام مؤلّف و موضوع بحث كه بر روی كتاب نوشته شده است نظر شما را جلب می كند، سپس به سمت كتابفروشی رفته و كتاب را می گیرید و باز می كنید و فهرست مطالب آن را می بینید، آنگاه رغبت خریدن آن كتاب در شما پدید آمده و قیمت آن را پرداخت كرده و از آنجا خارج می شوید. در این مثال قوّه ی مدركه (حسّ باصره) وجود چنین كتابی را به ذهن شما اطلاع داده و در اثر این اطّلاع، میل و شوق شما برانگیخته شده و اندیشه ی خریدن آن در شما پیدا می شود. در اثر این شوق، مسیر خود را تغییر داده به طرف كتاب رفته تا بالاخره كتاب را خریده و از آنجا خارج می شوید. پس این قوّه ی مدركه بوده كه شوق را در شما برانگیخته است، و این شوق و اراده بوده كه پا را به سوی مغازه به حركتدر آورده و زبان را به گفتگو و مذاكره در مورد قیمت كتاب وادار كرده و دست را به جیب برده و انواع ریزه كاریهای دیگر را سبب شده است.

از آنچه گفته شد معلوم شد كه این قوای مختلف كه در وجود انسان یا حیوان فعّالیّت می كنند فعالیتشان در عرض یكدیگر نیست، بلكه در طول یكدیگر است؛ یعنی چنین نیست كه همه مستقیما و مشتركا در فعل اثر داشته باشند، بلكه آنچه مستقیما اثر دارد قوای عامله است و قوای شوقیّه در قوای عامله اثر می گذارد و باز قوای مدركه در قوای شوقیّه اثر می كند، پس در حقیقت سلسله ای از علل را تشكیل می دهند. ذكر این نكته لازم است كه در میان قوای ادراكی، آن چیزی كه از مبادی فعل است یعنی آن چیزی كه قوای شوقیّه و اراده را به حركت درمی آورد قوّه ی خیالیّه و قوّه ی عاقله است، قوّه ی خیال تمایلات شوقی و حیوانی را برمی انگیزد و قوّه ی عقلانی اراده عقلانی را. این مطلب نیازمند به بحث طولانی است كه اكنون جای آن نیست. اجمالا اینكه «شوق» ، جزئی و حیوانی است و «اراده» كلّی و انسانی است، شوق مبدأ فعالیتهای التذاذی و اراده مبدأ فعالیتهای تدبیری است.