علّیت به معنای اعمّ یعنی دخالت داشتن چیزی در تحقّق چیزی به طوری كه اگر شی ء اوّل نباشد شی ء دوم تحقّق پیدا نمی كند، و امّا علّیت در این بحث كه مرادف «جعل» است به معنای علّت فاعلی است یعنی علّت موجده. پس حقیقت علّت در اینجا یعنی وجود دادن چیزی به چیزی؛ امّا چون ذهن انسان با محسوسات مأنوس است و از روی آنها قیاس می كند، ممكن است در مورد وجود دادن علت معلول را، چنین تصوّر كند كه در اینجا نیز مانند وقتی كه شخصی به شخص دیگر جامه ای را اهدا می كند، پنج امر مستقل وجود دارند كه عبارتند از:

شك نیست كه این قیاس، باطل است زیرا در مورد مثال بخشش، یك موجود (شخص بخشنده) به موجود دیگری (شخص گیرنده ی بخشش) موجود سومی را (جامه كه مورد بخشش است) می دهد و حال آنكه بالبداهه در مورد علّت و معلول این طور نیست زیرا اوّلاً اگر معلول با قطع نظر از عمل و فعل علّت، موجودی باشد از موجودات، پس احتیاجی به علت نخواهد داشت، و ثانیاً نسبت وجود معلول به معلول از قبیل نسبت جامه به شخص گیرنده نیست، زیرا شخص گیرنده با قطع نظر از جامه، حقیقت و واقعیّتی است و امّا معلول قطع نظر از وجود و با فرض انفكاك از وجود نمی تواند واقعیّتی از واقعیّتها باشد (چه بنا بر اصالت وجود و چه بنا بر اصالت ماهیّت) .

پس، از این مقدّمه معلوم شد كه در باب ایجاد چیزی چیزی را، عوامل متعدّد و متكثّری به نام «موجد» و «موجد» و «وجود» و «ایجاد» و «انوجاد» موجود نیست بلكه بیش از دو واقعیّت در واقع و نفس الامر نمی تواند موجود باشد كه یكی را «علّت» و دیگری را «معلول» می نامیم و بعد از تحلیل عقلی و محاسبه ی خاصّ عقلی به این نتیجه می رسیم كه معلول باید در ذات خود، هم موجد و هم ایجاد و هم وجود [و هم انوجاد] باشد؛ یعنی وجود و ایجاد و موجد و انوجاد در واقع و نفس الامر تعبیرات مختلفی است از یك حقیقت و یك واقعیّت كه به آن نام «معلول» می دهیم. اجمال این بیان اینكه علّت كه به معلول وجود می دهد نه اینطور است كه وجود را كه قطع نظر از دادن علّت، «وجود» است برمی دارد و به معلول می دهد بلكه معلول با همین عمل ایجاد، معلول می شود و ایجاد كردن هم برداشتن وجود و منتقل كردن به دیگری نیست بلكه ایجاد كردن كه فعل و افاضه ی علّت است عین وجود و تحقّق یافتن معلول است.

همین بیان كه مبنی بر وحدت «ایجاد» و «وجود» است برای ما كافی خواهد بود كه بفهمیم حق با اصالت وجودی هاست كه می گویند اصالت از آن وجود است هم در جعل و هم در تحقّق؛ زیرا معلوم شد كه معلول و مجعول، حقیقتی است كه در ذات خودعین موجد و عین ایجاد است و آن داده شده ای كه می تواند در عین حال عین دادن باشد وجود است و جز با فرض اصالت وجود معنا ندارد زیرا «الماهیّة من حیث هی لیست الاّ هی» .

این برهانی است كه ما اقامه كرده ایم و شاید با برهان قوم قابل انطباق باشد.