در عصر جدید كه تحوّلی در روش و سبك تحقیق علمی رخ داد و روش تجربی جانشین روش قیاسی و استدلالی شد، عدّه ای از دانشمندان، آن دسته از علوم را كه با روش عینی و تجربی قابل تحقیق بود نام «علم» نهادند و آن دسته ی دیگر علوم را كه قابل تحقیق تجربی نبود «فلسفه» خواندند و از این پس «فلسفه» و «علم» دو مفهوم جداگانه یافتند و در مقابل یكدیگر قرار گرفتند. علم اعلی، اخلاق، منطق، زیبایی شناسی، سیاست تحت عنوان «فلسفه» باقی ماند و اما علوم طبیعی عموما و همچنین ریاضیّات- گرچه استدلالی است ولی چون قابل آزمایش عملی می باشد- تحت عنوان «علم» از آنها یاد شد. علیهذا كلمه ی «فلسفه» كه در گذشته عموم و شمول بیشتری داشت، محدود و از آن تاریخ، دیگر مجموع معارف بشری تحت عنوان «فلسفه» یاد نمی شود.

در این تحوّل، دو جریان رخ داد: یكی این كه روش تحقیق در پاره ای از علوم و معارف بشری تغییر كرد، و دیگر این كه لغت «فلسفه» كه اصطلاح شده بود برای مجموع معارف عقلی و علمی بشر، اصطلاح جدیدتر و محدودتری پیدا كرد.

در اینجا برای افراد زیادی این اشتباه پیش آمده است و مرتّبا تكرار می شود كه علوم در سابق شعبه ای از فلسفه بود و فلسفه به منزله ی پدر علوم به شمار می رفت و هر اندازه علوم رشد و تكامل یافتند مانند فرزندانی كه بالغ می شوند و از تحت قیمومیّت پدر خارج می شوند از تحت نفوذ و قیمومیّت فلسفه خارج شده مستقل گشتند. این عدّه گمان كرده اند كه واقعا یك نوع «تجزیه» صورت گرفته است و این چیزها كه امروز «علم» نامیده می شوند سابقا جزء فلسفه محسوب می شده و امروز دیگر جزء فلسفه به شمار نمی روند و استقلال خویش را باز یافته اند.

این گمان، بی اساس است. این اشخاص یك تغییر نام را با «تجزیه» اشتباه گرفته اند. اینان پنداشته اند این علوم در گذشته جزء یك علم و یك فن به شمار می رفت و نام آن فن «فلسفه» بود، و این اشتباه محض است. در گذشته علومی كه تحت نام «فلسفه» یاد می شدند علم واحد و فنّ واحد تلقّی نمی شدند و ممكن نبود تلقّی شوند، چنین نبود كه فلسفه یك علم بزرگ به شمار آید و همه ی علوم الهی و ریاضی و طبیعی و حتّی علوم عملی، شعبه ها و بخشهای آن یك علم به شمار آید و تدریجا آن بخشها و شعبه ها به صورت علوم مستقل درآیند.

در قدیم نیز استقلال هر یك از علوم ریاضی و طبیعی و غیره محرز بود، چیزی كه بود، در قدیم لغت «فلسفه» مرادف با لغت «معرفت» بود و در جدید مفهوم و معنی مصطلح این كلمه تغییر كرد. دیگر این كه در قدیم همه ی علوم كم و بیش با یك متد و روش تحقیق می شد و بعداً متدها و روشها تغییر كرد؛ و به هر حال جدا شدن علوم از فلسفه معنی ندارد. این درست مثل این است كه فرض كنیم كلمه ی «تن» در طول تاریخ به معنی انسان به كار برده شود و سپس اصطلاح تغییر كند و این كلمه فقط در مورد قسمتی از بدن یعنی از گردن به پایین استعمال شود، آنگاه كسی گمان كند كه انسان تجزیه شده است و میان سر و بدنش جدایی افتاده و سر انسان از تن او مستقل شده است؛ و مثل این است كه مثلاً در یك زمان كلمه ی «فارس» را در مورد همه ی كشور ایران به كار برده باشند و بعد این كلمه اختصاص یابد به یكی از استانها، آنگاه كسی گمان كند ایران تجزیه شده است و استان فارس از ایران جدا شده است.

مسأله ی تمایز علوم و دسته بندی مسائل و این كه آیا واقعا مسائل هر علمی یك پیوند و خویشاوندی نزدیك نظیر برادری و خواهری با یكدیگر دارند و جزء یك خانواده به شمار می روند و با مسائل علم دیگر گاهی پیوند فامیلی دارند و با مسائل علم دیگر بیگانه ی مطلق به شمار می روند، و یا چنین نیست و این قرابتها و پیوندها همه قراردادی است، مسأله ای است كه در اینجا نمی توانیم وارد بحث آن شویم [1].

حكما و فلاسفه از قدیم متوجّه این روابط بوده و علوم را با توجه به همین روابط تقسیم بندی كرده اند و لهذا ممكن نیست كه علوم طبیعی را كه از موضوعاتی نظیر معادن و گیاه و حیوان و انسان بحث می كنند داخل در علمی بدانند كه موضوع آن علم «موجود بما هو موجود» است.

---