در وجود انسان قوای مختلفی وجود دارد امّا اینكه عدد این قوا چقدر است و با چه مقیاسی می توان اینها را شماره كرد بحث مفصّلی در مباحث «نفس» در این زمینه هست و شاید از همه مفصّل تر در میان قدما بحثی است كه در اوایل سفر نفس اسفار ایراد شده است. علمای معرفة النفس جدید نیز در مقام شمردن قوای وجود انسان بر آمده اند.

قدما در مقام دسته بندی قوای وجود انسان گفته اند قوای وجود انسان از نظر كلّی سه دسته است: قوای عامله، قوای شوقیّه، قوای مدركه.

قوای عامله عبارت است از نیروهایی كه در عضلات بدن پخش شده است كه مبدأ حركاتی در بدن می گردد. مثلاً بازو حركت می كند، انگشتان هر یك جدا جدا حركت می كنند، پاها حركت می كنند، فكّ پایین حركت می كند، سر روی گردن حركت می كند، پلكها حركت می كنند، قلب و كبد و كلیه و روده و معده همه حركاتی دارند. همه ی این حركات در اثر قوایی است كه به وسیله ی اعصابی كه «اعصاب حركت» نامیده می شوند در عضلات گذاشته شده است. این قوا كه مبدأ حركاتی در اعضای بدن می باشند «قوای عامله» نامیده می شوند.

این نكته نیز ناگفته نماند كه قوای طبیعی كه منشأ حركات عضوی می گردند بعضی از آنها تحت فرمان اراده می باشند و بعضی نمی باشند. مثلاً حركات دست و پا و انگشتان تحت فرمان اراده هستند، امّا حركات قلب و معده و روده و امثال اینها تحتفرمان اراده نیستند و این تفاوت میان دو نوع قوّه ی عامله جهت و علّتی دارد كه بعداً توضیح خواهیم داد. پس قوای عامله بر دو قسم است: ارادی و غیر ارادی. و نیز ممكن است كه اصطلاح «قوّه ی عامله» را اختصاص بدهیم به قسم ارادی و بگوییم مقصود از قوای عامله قوایی است كه در عضلات بدن پخش است و تحت نفوذ اراده قرار دارد (نه قوای فعّاله ای كه در بدن هست ولی تحت تأثیر اراده نیست مثل قوای جذب و هضم و استحاله) مانند قوایی كه در عضلات دست و پاست كه آنها را به حركت در می آورد، یا در زبان است و آن را به گردش در می آورد و یا در چشم است كه آن را به چپ و راست و پایین و بالا متمایل می كند و امثال اینها. فقط این دسته از قوا كه تحت فرمان اراده می باشند به منزله ی مركب وجود انسان هستند و شاید به همین جهت كلمه ی «عامله» كه جمعش «عوامل» است به كار برده شده است، زیرا در لغت به چهار پایان باركش و سواری ده، «عوامل» می گویند.

قوای شوقیّه عبارت است از مبادی میلها و تمایلات طبیعی یا اكتسابی كه در وجود انسان هست، مثل میل به خوردن و پوشیدن و استراحت كردن و میل به مقام و كامیابی جنسی و تمایلات پدری و فرزندی و تمایل به نوعدوستی و تمایل به علم و حقیقت جویی و تمایل به پرستش (تمایل دینی) و هنر و صنعت و آفرینندگی و امثال اینها كه هر یك از این میلها ناشی از یك مبدأ و قوّه ای است در وجود انسان كه این میلها و هیجانها را به وجود می آورد. این گونه قوا را «قوای شوقیّه» می نامند [1].

قوای مدركه عبارت است از قوایی كه كار آنها درك كردن و اطلاع رساندن به ذهن است و یا كارشان تجزیه و تحلیل و تفصیل و تركیب صور ذهنی یا حفظ و نگهداری آنهاست، مثل حواسّ ظاهری (مانند باصره و سامعه) و حواسّ باطنی (مانند قوّه ی خیال و حافظه) و قوّه ی عقل و تفكّر، كه كار و حدود اینها در محلّ خود روشن شده است.

در هر كاری از كارهای ارادی ما این هر سه قوّه دخالت دارند، مثل آمدن و رفتن و سخن گفتن و نوشتن و غذا خوردن و هر نوع فعل ارادی كه در حوزه ی وجود ما پدید می آید.

---