اگر وجود و هستی ای بعد از عدم و نیستی یا بعد از وجودی دیگر غیر از خود واقع نشود، پس آن (یعنی واقع نشدن وجود بعد از عدم و یا بعد از وجود دیگری غیر از خود) به نام «قدم» نامیده می شود. و حدوث را از تعریف «قدم» بشناس به اینكه حدوث نقطه ی مقابل و مخالف قدم است (قدم عبارت بود از عدم مسبوقیّت وجود به عدم یا به غیر خود، پس حدوث كه نقطه ی مقابل قدم است عبارت است از مسبوقیّت وجود به عدم یا به غیر خود) . هر یك از حدوث و قدم را توصیف كن به حقیقی و اضافی. شرح: مسأله ی «حدوث و قدم» یكی از مسائل فلسفه ی الهی است، زیرا حدوث و قدم از عوارض موجود بما هو موجود است. در این دو بیت كه ترجمه شد تعریف «حدوث» و «قدم» ذكر شده است. «حدوث» یعنی بودن وجود شی ء بعد از عدم آن شی ء؛ به عبارت دیگر اگر شیئی موجود بشود بعد از آنكه موجود نبوده است، آن شی ء حادث است. و امّا «قدم» یعنی اینكه وجود شی ء مسبوق به عدم خود نباشد؛ پس قدیم یعنی آن چیزی كه موجود است و همیشه موجود بوده است. گاهی در تعریف «حدوث» و «قدم» به جای آنكه بگویند «حدوث» مسبوقیّت وجود شی ء به عدم او و «قدم» عدم مسبوقیّت وجود شی ء به عدم اوست، می گویند «حدوث» مسبوقیّت وجود شی ء به غیر خودش و «قدم» عدم مسبوقیّت وجود شی ء به غیر خودش است.

حاجی سبزواری پس از تعریف «حدوث» و «قدم» به بیان اقسام حدوث و قدم پرداخته است [1]. اوّلین تقسیم این است كه هر یك از حدوث و قدم یا حقیقی است یا اضافی. حدوث و قدم حقیقی همان است كه تعریف آن در بالا گفته شد، امّا حدوث و قدم اضافی همان است كه معمولا در عرف به كار برده و با كلماتی نظیر «نو و كهنه» ، «جدید و قدیم» از آن تعبیر می كنند. به عبارت دیگر از دو شی ء حادث، آن یكی را كه زمان حدوثش مقدّم است یعنی زودتر به وجود آمده است، نسبت به شی ء دوم «قدیم» و آن شی ء دیگر را كه زمان حدوثش مؤخّر است، نسبت به شی ء اوّل «حادث» می گویند.

تقسیم دیگر این است كه هر یك از حدوث و قدم یا ذاتی است یا زمانی:

حدوث موصوف می شود به «ذاتی» و آن عبارت است از قبلیّت لیسیّت ذات (یعنی تقدّم نیستی ذات) بر وجود وی، بگیر (این مطلب را) . یا تعبیر كن از «لیسیّت ذات» به «عدم مجامع» (یعنی در تعریف «حدوث ذاتی» به جای تقدّم لیسیّت ذات بر وجود، بگو: تقدّم عدم مجامع بر وجود) همان طور كه تقدّم لیسیّت واقعی (یا وجودی) منصرم و گذشتنی، موصوف می شود به «زمانی» [2] مثل طبیعت نوشونده در هر «آن» (یعنی طبیعت در هر آن حدوث پیدا می كند) . شرح: آنچه تاكنون گفته شد یا مربوط به تعریف «حدوث» و «قدم» بود و یا مربوط به تقسیمات آنها و تاكنون دو تعریف و دو تقسیم در این مورد ذكر شد. دو تعریف را قبلاً شرح دادیم و در تقسیم هم یكی تقسیم حدوث و قدم بود به حقیقی و اضافی، و دیگری تقسیم ایندو بود به ذاتی و زمانی. اكنون می خواهیم انقسام حدوث و قدم را به ذاتی و زمانی توضیح دهیم و برای این منظور مقدّماتی را ذكر می كنیم.

---

[1] . البتّه تعبیر «تقسیم» در اینجا صحیح نیست و ما بعداً در این باره بحث خواهیم كرد.

[2] . یعنی این لیسیّت را «لیسیّت یا عدم زمانی» می گویند، كما اینكه گاهی هم آن را «عدم مقابل» می نامند (حدوث زمانی عبارت است از تقدّم لیسیّت زمانی یا عدم مقابل بر وجود شی ء. مصراع دوم از بیت دوم و مصراع اوّل از بیت سوم درباره ی تعریف «حدوث زمانی» است) .