دلیل قائلین به اتّحاد عاقل و معقول این است كه می گویند وقتی كه ما نظر به
حیثیّت معقول می كنیم می بینیم آنچه را كه به نام «صور معقوله» نامیده ایم اموری
هستند كه حیثیّت ذات آنها جز معقولیّت چیز دیگری نیست، نه اینكه این امور ذواتی
باشند كه دارای صفتی به نام معقولیّت هستند
[1]. پس معقولیت از مرتبه ی ذات این صور
انتزاع می شود و چون عاقلیّت و معقولیّت، «متضایفین» هستند پس باید در یك مرتبه
باشند؛ یعنی در مرتبه ی عاقلیّت، معقولیّت هم هست و در مرتبه ی معقولیّت عاقلیّت هم
هست؛ یعنی یك چیز است كه وقتی فعلیّت پیدا می كند هم عاقل است و هم معقول؛ و به
عبارت دیگر اینكه ما به نفس می گوییم «متعقّل است» عینا مانند این است كه به مادّه
می گوییم «متصوّر به صورت شده است» . همان طور كه تصوّر مادّه به صورت در مرتبه ی
ذات مادّه نیست بلكه در مرتبه ی تلبیس مادّه به صورت است كه همان مرتبه ی خود صورت
است، تعقّل معقول نیز چنین است؛ یعنی نفس در مرتبه ی معقول، عاقل است نه در مرتبه ی
ذات و مرتبه ی قبل از معقول
[2].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج5، ص: 253
از اینجا جواب نقض به علّیّت هم داده می شود، زیرا در آنجا دو مطلب است
[3]:
یكی اینكه مفیض شی ء فاقد شی ء نیست بلكه وجود او را به حدّ اعلی دارد و در این
مرتبه ذات علّت است. البته بدیهی است كه این مرتبه، مرتبه ی شأنیّت
[4]علّیت و صحت
علّیت است و نه مرتبه ی خود علّیت؛ مرتبه ی علّیت و ایجاد و تجلّی همان مرتبه ی معلول است
و بس.
[1] . و به عبارت دیگر چون صورت معقوله، معقول بما هو معقول است بلا واسطه، پس با قطع نظر از جمیع اغیار،
«معقولیت» برایش ثابت است و فرض او عین فرض معقولیت است، زیرا اگر غیر در معقولیت او دخالت داشته
باشد لازم می آید كه با قطع نظر از آن غیر، «معقول» نباشد و این منافات دارد با آنكه گفتیم كه معقول بالفعل،
معقول بما هو معقول است؛ و چون با قطع نظر از هر غیری معقول است پس با قطع نظر از هر غیری عاقل است،
زیرا عاقلیت و معقولیت «متضایفین» می باشند.
[2] . اما حقیقت این است كه آنچه گفتیم كه مادّه در مرتبه ی صورت متصوّر است نه در مرتبه ی ذات، مبتنی بر تركیب انضمامی و قول به استقلال هیولی در مقابل صورت است. اما مطابق آنچه خود ما تحقیق كرده ایم هیولای اولای
مشّائی درست نیست و فقط هیولای بمعنی الاعم مورد قبول است و هر صورتی ماده است برای صورت بعدی و
چون صور، یك وحدت اتصالی و اشتدادی را تشكیل می دهند پس به حكم اینكه معقول در مرتبه ی ذات، معقول
است پس در مرتبه ی ذات، عاقل است؛ و از طرفی نفس بالضروره عاقل آن معقول است. پس مرتبه ی ذات نفس و
مرتبه ی معقول اتحاد دارند یعنی یك صورت وحدانی اتصالی را تشكیل می دهند و همه، مراتب نفس می باشند؛ و
حتی نسبت نفس به معقول نسبت هیولای مشّائی به صورت نیست، بلكه نسبت اتحاد واقعی و وحدت اتصالی
است.
[3] . [فقط یكی از دو مطلب بیان شده است. ]
[4] . البته نه به معنای قوّه و استعداد.