هر یك از این موادّ سه گانه (وجوب، امكان، امتناع) در نزد اصحاب عقل (منقسم می شود به) بالذّات و بالغیر و بالقیاس مگر در امكان كه «غیری» از اقسام آن مسلوب است زیرا ذاتیّات، انقلاب پذیر نمی باشند شرح: مؤلّف كتاب در اینجا اقسام هر یك از موادّ ثلاث را بیان می كند. در فصول پیش عمومیّت اینها در همه ی وجودات- اعمّ از محمولی و رابط- و سپس بی نیازی آنها از تعریف، و سپس نحوه ی وجود آنها كه «اعتباری» است بیان شد، اكنون اقسام آنها بیان می شود.

هر یك از این سه در نظر اوّلی و احتمال بدوی منقسم می شود به سه قسم: ذاتی، غیری، قیاسی (یا بالذّات و بالغیر و بالقیاس) ، ولی پس از اندك تأمّل معلوم می گردد كه یك قسم از این نه قسم معقول نیست و آن «امكان غیری» است.

توضیح مطلب اینكه هر یك از این مفاهیم سه گانه را دو نحو می توان اعتبار كرد: الف. نفسی ب. قیاسی یعنی آنجا كه از جنبه ی فلسفی تحقیق می شود و درباره ی وجوب یا امكان یا امتناع وجود خاصّی بحث می شود، گاهی نظر به آن وجود است بما هو هو، قطع نظر از فرض شی ء دیگر، مثلاً می گوییم: الف واجب الوجود است، یا ممكن الوجود، یا ممتنع الوجود.

گاهی نظر به آن وجود است در زمینه ی فرض وجود دیگر؛ مثلاً می خواهیم با فرض وجود «ب» یا عدم «ب» بدانیم آیا «الف» واجب الوجود است یا ممكن الوجود یا ممتنع الوجود؟ در صورت اوّل، آنچه مورد سؤال ذهن است یك «قضیّه ی حملیّه» است و امّا در صورت دوم، مورد سؤال ذهن ما یك «قضیّه ی شرطیّه» است؛ یعنی در صورت اوّل، قضیّه به این صورت مطرح است كه مثلاً: آیا «الف» واجب الوجود است یا ممكن الوجود یا ممتنع الوجود؟ و در صورت دوم، قضیّه به این صورت مطرح است كه: اگر «ب» موجود باشد آیا «الف» وجوب وجود دارد یا امكان وجود یا امتناع وجود؟ در صورت اوّل، «الف» را فی نفسه و قطع نظر از فرض شی ء دیگر، از نظر وجوب یا امكان یا امتناع وجود، مورد مطالعه قرار داده ایم، ولی در صورت دوم آن را در زمینه ی وجود یك شی ء دیگر مورد مطالعه قرار داده ایم. لهذا ممكن است حكم ما درباره ی آن در دو زمینه فرق بكند، مثلاً در زمینه ی اوّل آن را «ممكن» و در زمینه ی دوّم «واجب» بدانیم و یا بالعكس.

اگر شی ء را فی نفسه و قطع نظر از وجود شی ء دیگر در نظر بگیریم و یكی از معانی سه گانه ی مزبور را برایش اثبات كنیم بر دو قسم خواهد بود، زیرا یا آن معنی را بالذّات دارد یعنی یك علّت خارجی آن را به او اعطا نكرده است، و یا آن را بالغیر دارد یعنی از ناحیه ی یك علّت خارجی دریافت كرده است.

قسم اوّل را «ذاتی» و قسم دوم را «غیری» می نامیم. مثلاً اگر «الف» را واجب الوجود یا ممكن الوجود یا ممتنع الوجود تشخیص دادیم، یا این است كه «الف» وجوب یا امكان یا امتناع خود را بالذّات و از ناحیه ی خود دارد و یا بالغیر و از ناحیه ی غیر [1].

این است كه می گوییم هر یك از اینها منقسم می شود به دو قسم: بالذّات و بالغیر.

امّا آنجا كه شی ء را در زمینه ی وجود یا عدم شی ء دیگر در نظر می گیریم و با مقایسه با شی ء دیگر می خواهیم ببینیم او چه حكمی از احكام سه گانه را دارد، هر یك از اینها را «بالقیاس» می خوانیم.

همواره میان وجود علّت و وجود معلول، وجوب بالقیاس حكمفرماست؛ یعنی اگر علّت موجود باشد معلول بالضّروره موجود است، همچنانكه اگر معلول باشد علّت بالضروره موجود است؛ یعنی نوعی تلازم میان آنها برقرار است؛ همچنانكه میان دو معلولی كه منتهی به علّت واحد می شوند نیز وجوب بالقیاس برقرار است. اختصاص به روابط علّی و معلولی ندارد، در مورد متضایفین از قبیل ابوّت و بنوّت نیز وجوب بالقیاس برقرار است با اینكه متضایفین علّت و معلول یكدیگر نیستند. مثلاً هر جا كه ابوّت هست بنوّت هم هست و بالعكس؛ یعنی در زمینه ی وجود هر یك وجود دیگری ضروری است؛ هر چند متضایفین را می توان از نوع دو معلولی كه به علّت واحد منتهی می شوند دانست.

ولی در میان وجود علّت و عدم معلول، و همچنین میان عدم علّت و وجود معلول، و همچنین میان وجود هر یك از دو معلول علّت واحد و عدم دیگری، امتناع بالقیاس برقرار است.

امّا امكان بالقیاس در جهان هستی كه همه ی سلسله های علّت و معلول به هم پیوسته است و تمام سلسله ها به ذات واجب الوجود منتهی می شود تحقّق ندارد. امكان بالقیاس در موردی صدق می كند كه میان دو جزء، رابطه ی علّت و معلولی نباشد و در نهایت امر هم به یك علّت اصلی منتهی نگردند و این با فرض منتهی شدن اشیاء به واجب الوجود و وحدت واجب الوجود سازگار نیست [2]، لهذا صاحب منظومه می گوید:

ما بالقیاس نظیر متضایفین و مثل دو واجب الوجود شرح: متضایفین از قبیل ابوّت و بنوّت- كه هر جا كه ابوّت هست بنوّت هست و بالعكس- مثال واجب بالقیاس اند و دو واجب الوجود مثال ممكن بالقیاس. البتّه اگر دو واجب الوجود فرض كنیم كه هر یك از آنها معلولهای جداگانه ای داشته اند، نسبت آن معلولات با هم، همچنین نسبت هر یك از معلولات یك واجب با واجب دیگر نیز امكان بالقیاس خواهد بود [3].

---