وجود تقسیم می شود به رابط و رابطی و سپس به نفسی، پس اینها را به خاطر بسپار بحث این فصل درباره ی «وجوب و امكان و امتناع» است كه اصطلاحا «موادّ ثلاث» (مادّه های سه گانه) یا «جهات ثلاث» خوانده می شوند.

البته اصطلاح «مادّه» در اینجا با اصطلاحی كه در باب «علّت و معلول» به كار می رود یكی نیست. مادّه در اصطلاح علّت و معلول به معنی «حامل استعداد» یا به معنی «محلّ صورت» است. مثلاً نطفه مادّه ی انسان است یعنی حامل استعداد انسان شدن است، و یا اینكه جسم مشتمل بر مادّه و صورت است یعنی در آن دو چیز تشخیص داده می شود كه یكی در دیگری حلول كرده است و آن دیگری محلّ او شمرده می شود.

ولی مادّه در اصطلاح باب «موادّ ثلاث» به هیچیك از این دو معنی نیست، هیچیك از وجوب و امكان و امتناع، حامل استعداد چیزی نیستند، همچنانكه محلّ صورتی از صور نیز نیستند. اصطلاح «مادّه» در مورد وجوب و امكان و امتناع، اصطلاحی استمخصوص به خود و از یك نوع مجاز و تشبیه ناشی می شود و البته بعد ریشه ی این مجاز و تشبیه را بیان خواهیم كرد.

هدف این فصل این است كه بگوید وجود مطلقا (به حسب عالم ذهن) دارای یكی از این جهات سه گانه ی وجوب، امكان، امتناع است. حاجی سبزواری در مقدّمه ی این مطلب تقسیماتی برای وجود ذكر كرده و سپس گفته است تمام اقسام وجود دارای یكی از جهات سه گانه می باشند.

تقسیم اوّلی كه در وجود (هستی) است این است كه وجود یا «محمولی» است و یا «رابط» . وجود محمولی یعنی وجودی كه خود یكی از دو طرف نسبت است و بر موضوعی حمل می شود، مثل اینكه می گوییم: «انسان هست» ، «سفیدی هست» ، «خدا هست» . در این مثالها وجود (هستی) حمل شده است بر انسان، سفیدی و خدا. اما وجود رابط آن است كه نه موضوع است و نه محمول، بلكه پیوند میان موضوع و محمول است، مثل اینكه می گوییم: «انسان نویسنده است» . در این مثال نمی خواهیم بگوییم انسان هست، بلكه می خواهیم بگوییم: انسان هست نویسنده. در این مثال، هستی پیوندی است میان انسان و نویسنده.

وجود محمولی را اصطلاحا «وجود فی نفسه» می گویند؛ یعنی وجودی كه از نظر مفهوم بودن استقلال دارد و تصوّری مستقلّ از سایر تصوّرات است، و به اصطلاح دیگر «معنی اسمی» است. امّا وجود رابط «وجود لا فی نفسه» است؛ یعنی از نظر مفهوم بودن استقلال ندارد، فقط در حالی قابل تصوّر است كه دو تصوّر دیگر در ذهن مرتسم شود و او عملا نقش پیوند میان آن دو تصوّر را به عهده گیرد، و به اصطلاح دیگر «معنی حرفی» است.

در اینجا لازم است كه به دو اصطلاح دیگر كه یكی مربوط به منطق است و دیگری مربوط به علم نحو نیز اشاره كنیم.

منطقیّین كه موضوع بحثشان «مفهومات ذهنی» است (آن هم نه همه ی مفهومات، بلكه مفهوماتی كه اصطلاحا «معقولات ثانیه» یعنی مفهومات درجه دوم نامیده می شوند) «قضیّه» را كه یكی از مفهومات درجه دوم است به دو قسم تقسیم می كنند:

الف. قضیّه ی ثنائیّه ب. قضیّه ی ثلاثیّه قضیّه ثنائیّه یعنی قضیّه ای كه در آن حكم بشود به وجود چیزی، و قضیّه ی ثلاثیّهیعنی قضیّه ای كه در آن حكم بشود به وجود چیزی از برای چیزی. مثلاً اگر بگوییم: «الف هست» حكم كرده ایم به وجود الف، و امّا اگر بگوییم: «الف ب است» حكم كرده ایم به وجود ب برای الف. در نوع اوّل، هدف اثبات هستی برای «الف» است و در نوع دوم، هستی «الف» مفروض گرفته شده است و هدف اثبات «ب» برای «الف» مفروض الوجود است؛ و چنانكه معلوم است این دو نوع قضیّه در طول یكدیگرند؛ یعنی ذهن در مرحله ی اوّل باید برسد به آنجا كه حكم كند به هستی خود آن چیز و در مرحله ی بعد باید حكم كند به هستی چیز دیگر برای آن چیز.

منطقیّین می گویند نوع اوّل در پاسخ «هل بسیطه» واقع می شود و نوع دوم در پاسخ «هل مركّبه» . توضیح اینكه منطقیّین می گویند «هل» كه به معنی «آیا» در فارسی است ممكن است سؤال از وجود مطلق باشد و ممكن است سؤال از وجود مقیّد و مركّب باشد. اگر بگوییم: آیا «الف» هست؟ از وجود مطلق او سؤال كرده ایم، و امّا اگر بگوییم: آیا «الف» «ب» است؟ از وجود مقیّد و مركّب «الف» سؤال كرده ایم [1].

از نظر منطقیّین، نوع اوّل مشتمل بر دو جزء است: موضوع و محمول، و نوع دوّم مشتمل بر سه جزء است: موضوع، محمول و وجود رابط. از این جهت نوع اوّل را «ثنائیّه» یعنی دو پایه ای و نوع دوم را «ثلاثیّه» یعنی سه پایه ای می نامند؛ و امّا اینكه تكلیف «نسبت» چه می شود؟ آیا قضیّه ی ثنائیّه مشتمل بر نسبت هست یا نه؟ و آیا در قضیّه ی ثلاثیّه نسبت و وجود رابط یك چیز است یا نسبت غیر از وجود رابط است، بحثی است كه از حدود این رساله خارج است و در جای دیگر باید بدان پرداخت [2].

نحویّین نیز در باب «افعال ناقصه» اصطلاحی دارند، می گویند: «كان» بر دو قسم است:

1. كان تامّه. 2. كان ناقصه. «كان تامّه» عبارت است از آن كه فقط اسم دارد ولی خبر ندارد، زیرا مستغنی است از خبر، مثل اینكه می گوییم: «كان اللّه و لم یكن معه شی ء» [3]یعنی خدا بود و چیزی با او نبود. امّا «كان ناقصه» عبارت است از آنكه هم نیازمند به اسم است و هم نیازمند به خبر، مثل اینكه می گوییم: «كان زید قائماً» یعنی زید ایستاده بود. اگر مثلاً بگوییم: «سعدی بوده است» (كان السّعدی) كان تامّه است. امّا اگر بگوییم: «سعدی شاعر بوده است» (كان السعدی شاعراً) كان ناقصه است.

فلاسفه چون موضوع بحثشان «وجود» است، وجود را مطرح می كنند و می گویند: وجود یا محمولی است و یا رابط. منطقیّین از آن نظر كه موضوع بحثشان «معقولات ثانیه است» و «قضیّه» یكی از معقولات ثانیه است، قضیّه را مطرح می كنند و می گویند: قضیه یا ثنائیّه است و یا ثلاثیّه. و نحویّین چون موضوع بحثشان الفاظ و كلمات است، كلمه ی «كان» را مطرح می كنند و می گویند: كان بر دو قسم است: كان تامّه و كان ناقصه. اصطلاح فلاسفه «تعبیر عینی» این مطلب است و اصطلاح منطقیّین «تعبیر ذهنی» و اصطلاح نحویّین «تعبیر لفظی» آن است.

تا اینجا بحث در تقسیم وجود بود به رابط و محمولی. فلاسفه، تقسیم دومی به كار می برند، می گویند وجود محمولی كه وجود فی نفسه است نیز به نوبه ی خود بر دو قسم است:

الف. نفسی. ب. رابطی. وجود نفسی یعنی آن وجودی كه علاوه بر فی نفسه بودن، لنفسه نیز هست؛ یعنی علاوه بر اینكه صحیح است كه محمول واقع شود و مستقلّ در تصوّر است، مستقلّ از موضوع نیز هست؛ یعنی یك وجود عارضی كه حالت و عارض یك شی ء دیگر بوده باشد و برای شی ء دیگر موجود باشد نیست، بلكه خود برای خود موجود است و حالت و صفت و عارض بر شی ء دیگر نیست؛ مانند انسان و جماد و نبات.

امّا وجود رابطی كه آن را وجود «ناعت» یا «ناعتی» نیز می گویند هر چند از لحاظ تصوّر مستقلّ است و صلاحیّت دارد كه محمول واقع شود، اما همواره حالت و صفت و عارض بر یك شی ء دیگر است و برای شی ء دیگر موجود است نه برای خود، مانند سفیدی، گرمی، بلندی، كوتاهی، شیرینی و غیره. اینها همه، وجودشان برای شی ءدیگر است؛ یعنی لازم است شی ء دیگری باشد كه این امور برای او موجود باشند، مثلاً باید یك جسم وجود داشته باشد تا سفیدی عارض آن بشود و آنگاه به اعتبار عروض سفیدی، به آن جسم مفهوم «سفید» صدق كند.

اشیائی كه وجودشان وجود نفسی است «جوهر» و اشیائی كه وجودشان وجود رابطی است «عرض» نامیده می شوند.

تقسیم سومی نیز در میان است و آن اینكه وجود یا «بنفسه» است و یا «بغیره» ؛ یعنی موجودات بر دو قسم اند: یا قائم بالذات و بی نیاز از علّت و مبدأ و منشأ صدور هستند، و یا غیر قائم بالذات و نیازمند به مبدأ و منشأ صدور. اوّلی «وجود بنفسه» نامیده می شود كه همان واجب الوجود است و طبق ادلّه ی توحید بیش از یك وجود بنفسه نمی تواند بوده باشد، و دوم «وجود بغیره» است كه شامل همه ی ماسواست [4].

وجود واجب تعالی در تقسیم اوّل داخل در وجود محمولی است و در تقسیم دوم داخل در وجود نفسی است و در تقسیم سوم داخل در وجود بنفسه است. این است كه می گویند: «الحقّ نحو ایسه، فی نفسه لنفسه بنفسه» یعنی حق متعال وجودش فی نفسه، لنفسه و بنفسه است.

ظاهر تقسیم در شعر اوّل منظومه این است كه وجود بر سه قسم است: رابط و رابطی و نفسی؛ یعنی به نظر می رسد كه از اوّل یك تقسیم بیشتر در كار نیست و هر سه قسم در عرض یكدیگرند ولی شعر بعدی توضیح می دهد كه چنین نیست.

زیرا وجود یا فی نفسه است یا نه؛ و وجود فی نفسه یا لنفسه است، یا برای غیر است. و حقّ متعال وجودش فی نفسه و لنفسه و بنفسه است [5]. وجود مطلقا (به تمام اقسامش) در ذهن، دارنده ی یكی از جهات سه گانه است: وجوب، امكان، امتناع. شرح: مقصود این است كه وجود، چه محمولی باشد و در قضایای ثنائیّه و بسیطه واقع شود و چه رابط باشد و در قضیّه ی ثلاثیّه و مركّبه واقع گردد، خواه ناخواه دارای یكی از این جهات سه گانه است؛ یعنی هر محمولی را به هر موضوعی نسبت دهیم، خواه آن محمول خود وجود باشد یا چیز دیگر، یكی از سه حالت را خواهد داشت: یا ثبوت محمول برای موضوع ضروری و واجب است، [یا ممكن است ] و یا ممتنع. مثلاً اگر بگوییم: «الف موجود است» از یكی از سه حال خارج نیست: یا الف موجود است بالوجوب و بالضرورة، یعنی باید موجود باشد و محال است كه موجود نباشد؛ و یا الف موجود است بالامكان، یعنی می تواند موجود باشد و می تواند موجود نباشد، نه وجود داشتن برای آن ضروری است و نه وجود نداشتن؛ و یا الف موجود است بالامتناع، یعنی ممتنع الوجود است، محال است كه موجود باشد. و همچنین اگر بگوییم: «الف ب است» از یكی از سه حال خارج نیست: یا الف بالضروره ب است و محال است كه ب نباشد، یا می تواند ب باشد و یا نباشد، و یا محال است كه ب باشد و باید هرگز ب نباشد.

در این شعر كلمه ی «فی الاذهان» به كار رفته است، اشاره به اینكه وجود در ظرف ذهن متّصف به آن صفتهای سه گانه می شود ولی در خارج متّصف به هر سه صفت نمی شود، بلكه فقط به دو صفت از این سه صفت متّصف می شود یعنی وجوب و امكان، زیرا بدیهی است كه معنی «امتناع» این است كه محال است در خارج پدید آید، و چیزی كه در خارج است قهراً صفت «امتناع» را نمی پذیرد [6].

این موادّ سه گانه از تعریف بی نیاز می باشند و در این جهت اقتدا به وجود دارند. شرح: در اوّل هر باب و هر فصل باید موضوع آن باب یا آن فصل تعریف شود تا معلوم گردد كه بحث در اطراف چیست؟ در اینجا نیز این پرسش می آید كه تعریف هر یك از موادّ سه گانه چیست؟ جواب این است كه اینها بی نیاز از تعریف می باشند و امكان تعریف برای اینها وجود ندارد. مفهومی نیازمند به تعریف است و امكان تعریف برایش هست كه بدیهی و معلوم اوّلی نفس نباشد، امّا اگر یك مفهوم، بدیهی و معلوم اوّلی نفس شد و جهل و ابهامی در مفهومش نبود كه نیازمند به توضیح و تعیین و معلوم كردن باشد، بی نیاز از تعریف است و به عبارت دیگر معانی و مفاهیمی كه بلا واسطه ی مفهوم و معنی دیگر عارض نفس می شود بی نیاز از تعریف هستند. اگر فرض كنیم تمام معانی و مفاهیم بدون استثنا نیازمند به وساطت مفاهیم دیگرند لازم می آید كه هیچ معنی و مفهومی قابل تعریف نباشد و در نتیجه هیچ معنی و مفهومی در ذهن معلوم و روشن نبوده باشد.

از این نظر است كه معانی و مفاهیم بر دو قسم می شوند:

الف. بدیهی ب. نظری چنانكه در منطق توضیح داده شده است [7].

مفاهیم «وجوب» و «امكان» و «امتناع» از این جهت مانند مفهوم «وجود» می باشند كه اوّلیّ التصوّر و بدیهی و بی نیاز از تعریف می باشد [8].

---