با طرز فكر قائلین به تعدّد عاقل و معقول آشنا شدیم. اكنون ببینیم طرز فكر طرفداران نظریه ی اتّحاد عاقل و معقول چگونه است. اینان در عین اینكه نفس را حقیقتی صاحب مراتب می دانند قائل به تعدّد و تكثّر بین نفس و قوای نفسانی و صور ادراك شده نیستند؛ یعنی در عین اینكه یك نوع كثرت تشكیكی برای حقیقت نفس قائل هستند ولی به این نوع كثرت كه سه شی ء مجزّا و مستقل، یكی به عنوان جوهر و معروض و یكی به عنوان عرض و سومی به عنوان ابزار و وسیله، وجود داشته باشند قائل نیستند، بلكه مدّعی هستند كه: اوّلا جوهر ذات نفس با قوای نفسانی تباینی ندارد؛ یعنی نفس با مجموع قوای نفسانی یكی است، و ثانیا نسبت هر قوّه به صورت ادراكی مانند نسبت مادّه است به صورت (و نه مانند نسبت معروض به عرض) یعنی چنین نیست كه نفس یا قوّه ی نفسانی یك امر متحصّل تامّ التحصّل است و عرضی را می پذیرد، بلكه نفس با پذیرفتن هر صورت مدركه در هر مرتبه از مراتب ادراكی عین آن صورت می شود، و یا به عبارت دیگر نفس به آن «صورت» مستكمل می شود، و یا به عبارت سوم صور مدركه كمال اوّلی نفس به شمار می روند نه كمال ثانوی آن.

بنابر این، تشبیهی كه قبلاً گفته شد كه نفس به منزله ی درختی است و قوای نفسانی به منزله ی شاخه های این درخت است، درست نیست و اساساً در اینجا تنه و شاخه ای وجود ندارد. تشبیه نزدیك تر به واقع این است كه نفس را در مرتبه ی عقل هیولانی به منزله ی نطفه ای فرض كنیم كه مرحله به مرحله متكامل می شود با این تفاوت كه نفس یك حقیقت تشكیكی و صاحب مراتب است.

اكنون كه با طرز فكر منكرین و طرفداران اتّحاد عاقل و معقول آشنا شدیم نوبت آن است كه ببینیم هر یك از این دو گروه چه دلائلی دارند.