بوعلی، فیلسوف و طبیب بزرگ اسلامی، محاسبه ی عقلی و فیلسوفانه ی خویش را از راه تقسیم موجود به واجب الوجود و ممكن الوجود، و استلزام ممكن الوجود واجب الوجود را، انجام داده است.

وی می گوید: موجود به حسب فرض عقلی یا واجب الوجود است یا ممكن الوجود؛ یعنی هر چیزی كه موجود است اگر نسبت ذات او را با موجود بودن و موجود نبودن در نظر بگیریم به حكم بدیهی عقلی دارای یكی از دو حالت ذیل خواهد بود:

الف. اینكه موجود بودن از ذات او تفكیك ناپذیر است، به عبارت دیگر موجود بودن ضروری ذات اوست، آنچنانكه فی المثل زوج بودن از عدد 4 تفكیك ناپذیر است و ضروری ذات عدد 4 است و آنچنانكه 180 درجه بودن مجموع زوایای مثلّث از ذات مثلّث تفكیك ناپذیر است و ضروری ذات اوست. چنین موجودی به حسب تعریف واجب الوجود است.

ب. اینكه موجود بودن از ذات او تفكیك پذیر است یعنی هیچ گونه امتناعی ندارد كه آن چیز موجود نباشد و به عبارت دیگر موجود بودن برای ذات او ضروری نیست.

ذات او ذاتی است كه نه ایجاب می كند موجود باشد و نه ایجاب می كند معدوم باشد، آنچنانكه جفت بودن برای گردو، مقدار و مساحت معیّن و یا شكل كره یا مكعب یا استوانه داشتن برای جسم ضروری نیست و از جسم قابل تفكیك است. چنین موجودی به حسب تعریف ممكن الوجود است.

اكنون كه دانستیم موجود بلكه موجوداتی در جهان هست و موجود به حسب فرض عقلی از یكی از دو قسم بالا خارج نیست، می گوییم: هر موجودی را كه در نظر بگیریم یا واجب الوجود است و یا ممكن الوجود. اگر واجب الوجود است مدّعای ما كه در حال حاضر این است كه جهان هستی از واجب الوجود خالی نیست ثابت می شود [1]و اگر ممكن الوجود است باید واجب الوجودی در كار باشد تا این ممكن الوجود موجود شود، زیرا ممكن الوجود به حسب فرض از ناحیه ی ذات خود ایجاب نمی كند كه موجود یا معدوم باشد، پس موجود بودن و موجود نبودن او وابسته است به علتی خارج از او و با موجود بودن آن علت، او موجود می شود و با نبودن آن، معدوم می گردد. پس آن علّت را مورد بررسی قرار می دهیم و همین دو فرض را درباره ی او اجرا می كنیم، زیرا آن علت یا واجب الوجود است و یا ممكن الوجود. اگر واجب الوجود است مدعای ما ثابت است و اگر ممكن الوجود است نیازمند به علت دیگری است كه آن نیز یا واجب الوجود است و یا ممكن الوجود و اگر ممكن الوجود است نیازمند به علت دیگری و همین طور، و بالاخره باید منتهی شود به واجب الوجود، زیرا اگر منتهی نشود تسلسل علل غیر متناهیه لازم می آید و در مباحث «علّت و معلول» اثبات شده است كه تسلسل علل غیر متناهیه ممتنع است.

پس خلاصه ی این برهان این است: هر موجودی یا واجب است و یا ممكن، و اگر ممكن است باید منتهی و متّكی باشد به واجب وگرنه تسلسل علل لازم می آید و تسلسل علل محال است.

بوعلی سینا در نمط چهارم كتاب اشارات این برهان را ذكر كرده است و آن را بهترین برهان دانسته است، زیرا در این برهان فقط یك محاسبه ی عقلی ما را به نتیجه رسانده است و مقدمه ای كه در آن به كار رفته و مفروض و مسلّم گرفته شده این است كه اجمالا موجودی در جهان است و جهان- بر خلاف ادعای سوفسطائیان- پوچ در پوچ و هیچ در هیچ نیست، و البته این مقدّمه ی بدیهی مرز فلسفه و سفسطه است و از بدیهی ترین بدیهیات است، و هیچ موجودی از موجودات مقدمه قرار داده نشده است، یعنی چنین نیست كه وجود موجود خاصّی از قبیل انسان، حیوان، زمین، آسمان و یا هر چیز دیگر قبلاً قطعی و مسلّم گرفته شده باشد و سپس آن موجود خاص، پایه و مبنا و نردبان برای اثبات ذات حق قرار گرفته باشد و در نتیجه وجود شی ء دیگر از وجود باری تعالی قطعی تر و مسلّم تر فرض شده باشد؛ خیر، هیچ موجودی از موجودات، پایه و پلّه و نردبان قرار نگرفته است، آنچه قبلاً قطعی و مسلّم گرفته شده است چند اصل كلّی و قاعده ی عقلی است:

1. اجمالا موجود و بلكه موجوداتی در جهان هست، جهان هیچ در هیچ نیست.

2. موجود به حصر عقلی یا واجب است یا ممكن.

3. ممكن در وجود خود نیازمند به علّت موجده است.

4. سلسله ی علل ممكنات باید به واجب منتهی شود، زیرا تسلسل محال است.

بوعلی فقط به همین جهت كه موجودی خاص، پلّه و نردبان اثبات واجب قرار نگرفته است این برهان را «برهان صدّیقین» خوانده است و مدعی شده است كه در واقع خود واجب دلیل خودش قرار گرفته است (آفتاب آمد دلیل آفتاب) .

ولی صدرالمتألّهین معتقد است كه با اینكه برهان بوعلی برهان تمامی است، عالی ترین برهان نیست، عالی ترین برهان كه شایسته است «برهان صدّیقین» نامیده شود برهان دیگری است؛ و ما ضمن شرح اشعار منظومه از آن یاد می كنیم. [2]

---