تا اینجا گفته شد كه از میان راههای مختلف خدا شناسی در راه اوّل ذهن انسان مستقیماً و بلا واسطه، بدون آنكه شی ء یا اصلی را پایه قرار دهد، وجود خداوند را ادراك می كند. این ادراك از نوع ادراكات حسی است (یك حسّ مرموز باطنی) كه به نحو شهودی حاصل می شود؛ راه دوم راه شناسایی مع الواسطه است كه در آن، آثار و مخلوقات كه قرآن كریم آنها را «آیات» می نامد واسطه ی اثبات قرار می گیرند.

راه سوم كه راه عقلی و فلسفی محض است راهی است كه از مطالعه ی وجود و موجود به طور كلّی، طی می شود. در اینجا نیز مانند راه دوم نوعی استدلال در كار است و قهراً وجود خداوند مع الواسطه اثبات می شود اما آنچه كه واسطه قرار می گیرد آیات و نشانه ها نیستند بلكه یك سلسله اصول عقلی (بدیهی یا نظری) هستند. [1] در این راه، فیلسوف یك محاسبه ی كلّی روی وجود و موجود می كند و می كوشد تا این محاسبه را تا آنجا كه ممكن است دقیق تر و تحلیلی تر انجام دهد.

فلاسفه در محاسبه ی كلّی خود به این نتیجه رسیده اند كه وجود واجب الوجود ضروری است، به این معنی كه اگر واجب الوجود نبود هیچ چیز نبود، و چون چیز- بلكه چیزهایی- هست پس واجب الوجود نیز هست.

فلاسفه این مطلب را با استدلالهای مختلف ذكر كرده اند كه برخی از آنها در اشعار منظومه كه به زودی تفسیر خواهیم كرد آمده است. در این مقدّمه، ما به یك راه عمده اشاره می كنیم.

مقدّمتاً توضیح می دهیم كه فلاسفه وجود واجب الوجود و وحدت او و مجرّد بودن او از مادّه و صفات ثبوتیّه و سلبیّه ی او را یكجا و ضمن یك برهان ذكر نمی كنند، و البتّه امكان پذیر نیست كه برهان واحد همه ی اینها را یكجا دربر گیرد. براهین فلسفی مانند براهین ریاضی مرحله به مرحله پیش می رود. فلاسفه، اوّل به طور اجمال اثبات می كنند كه واجب الوجود در جهان هست و جهان خالی از واجب الوجود نیست. در این مرحله بیش از این اثبات نمی شود. امّا این كه واجب الوجود واحد است یا متعدّد، مجرّد است یا مادّی، چه صفاتی دارد، در مراحل بعدی و با براهین جداگانه اثبات می شود. دو برهان ذیل را با توجه به این نكته باید مورد توجه قرار داد. در منظومه یكی از این دو برهان كه همان برهان «صدّیقین» است ذكر شده است.

---