فرض كنید كارگر چاپخانه ای در مقابل یك سلسله حروف الفبا به صورتهای مختلف، یعنی حروف اوّل و وسط و آخر و مفرد، قرار گرفته است. این كارگر اگر حروف را طوری بچیند كه معنی و مفهوم و مقصودی از آنها فهمیده شود به طوری كه وقتی كه بر نتیجه ی كارش نظر كنیم ببینیم كه یك صفحه مطالب با معنی چیده است، قهراً حكم می كنیم كه این كارگر با سواد است، ممكن نیست كه این كارگر، بی سواد و حروف نشناس باشد و دستش را بدون هیچ گونه عمد و قصد و توجّه به نتیجه ای به سوی حروف دراز كند و به طور تصادف آن حروف با چنان نظمی به دست او بیاید كه نتیجه اش یك كتاب نظیر گلستان سعدی باشد.

و همچنین است كارگری كه ساختمان می سازد مطابق با اصول كامل مهندسی.

خود این اثر طبعا حكایت می كند كه این كارگر آگاهانه چنین كاری را انجام می دهد.

امكان ندارد او نداند و نفهمد كه چه می كند و معذلك كاری چنین دانسته و فهمیده به وجود آید. اساساً ما به چه دلیل می گوییم بوعلی سینا فیلسوف و طبیب بوده و سعدی ادیب و با ذوق؟ آیا جز از راه آثار آنهاست؟ ما در مغز و اندیشه ی بوعلی یا سعدی نبوده ایم، فقط آثار آنها را دیده ایم. فرضا در زمان آنها می بودیم و از نزدیك خود آنها را می دیدیم باز مستقیما راهی به مغز و اندیشه ی آنها نداشتیم، فقط گفته های آنها را از زبان خودشان می شنیدیم و یا نوشته های آنها را در زیر دست خود آنها می دیدیم.

اكنون اگر كسی ادّعا كند كه بوعلی و سعدی فاقد معلومات و اطّلاعات و استعداد فلسفی و ادبی بوده اند و خود به آنچه می گفته و می نوشته اند آگاه نبوده اند، ندانسته سخنانی می گفتند و به این صورت در می آمده است و بدون توجّه و عمد و قصد دست خود را به قلم و كاغذ می برده اند و تصادفا آثاری به وجود آمده دارای اینهمه معنی، آیا ما هرگز قبول می كنیم؟ ابدا.

هر برگ درخت و هر پرده از پرده های چشم یك حیوان به اندازه ی همه ی آثار بوعلی و سعدی نشانه از فكر و عمد و قصد و تدبیر و اراده دارد.

قرآن كریم از زبان موسی بن عمران، خطاب به فرعون و فرعونیان، خداوند را چنین معرفی می كند:

قالَ رَبُّنَا اَلَّذِی أَعْطی كُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ [1].

ج. یكی از شگفتیهای طبیعت كه اندیشه ی بشر را سخت تكان می دهد توجّه حیرت انگیز اشیاء است به غایات و اهداف خود و به عبارت دیگر «اصل هدایت و راه یابی» است.

طرز راه یابی اشیاء به شكلی است كه نظامات داخلی اشیاء با همه ی تجهیزات حیرت انگیز آنها برای این كه بتوانند تا این حد با راه و هدف خود آشنا باشند كافی نیست، بدین معنی كه اشیاء و موجودات در عین اینكه از یك سازمان درونی برخوردارند نوعی بینش مرموز نیز آنها را هدایت می كند و آنها به مدد این بینش راه خود را به سوی آینده می شناسند.

فی المثل یك گلبول سفید خون و یا یك حشره ی كوچك چنان با وظیفه و كار خود آشناست كه گویی تعلیمات قبلی منظّمی دیده است.

یك ماشین، هر اندازه دقیق ساخته شده باشد، قادر به ابتكار و اختراع و پیدا كردن راههای نو و قادر به منطبق ساختن خود با محیط جدید و قادر به ایجاد اعضای جدید و تكمیل آنها نیست، ولی در اشیاء و بالخصوص در نباتات و حیوانات چنین چیزی هم مشاهده می شود. این خود نشانه ی دیگری است بر اینكه قوّه ی مرموز و نیروی شاعری اشیاء را با شكل مرموزی هدایت و رهبری می كند. مسأله ی هدایت و راه یابی اشیاء، داستان مفصّلی دارد كه اینجا مجال شرح و بسط آن نیست.

قرآن كریم به این اصل در آیات مختلفی اشاره می كند، از جمله آنجا كه می فرماید: «اَلَّذِی قَدَّرَ فَهَدی » [2]، و همچنین آنجا كه از زبان حضرت موسی (علیه السلام) خطاب به فرعون نقل می كند:

اَلَّذِی أَعْطی كُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی [3].

---