این مطلب در حقیقت بیان رابطه ی علّت فاعلی و علّت غائی است [1]. مفاد بیت این بود كه علّت غائی به حسب ماهیّت، علّت علّت فاعلی است و به حسب وجود، معلول وی است؛ یعنی ماهیّت علّت غائی، علّت علّت فاعلی است و وجود وی معلول آن است.

ابتدا قبول این مطلب مشكل است كه یك چیز از نظر ماهیّت، علّت چیزی باشد و از نظر وجود، معلول آن چیز؛ زیرا مگر نه این است كه ماهیّت و وجود دو واقعیّت ندارند بلكه یك واقعیّت است كه هم مصداق ماهیّت شی ء است و هم عین وجود او؟ جواب این مشكل این است كه مقصود این است كه علّت غائی به حسب وجود ذهنی، علّت علّت فاعلی است و به حسب وجود خارجی، معلول وی است. ما اگر انسان را در افعالی كه از وی اختیارا صادر می شود در نظر بگیریم می بینیم كه انسان مادامی كه غایتی را تصوّر نكند یعنی وجود ذهنی غایتی برایش حاصل نشود اراده ی كاری برایش پیدا نمی شود، و همینكه غایت و فایده ی كار در ذهنش منقّش شد آن وقت است كه میل و اراده اش منبعث می گردد و فعل از وی صادر می شود. پس انسان البتّه فاعل است ولی به شرط اینكه تصوّر ذهنی غایت برایش پیدا شود، و اگر این تصوّر برایش پیدا نشود انسان فاعل نیست. پس تصوّر ذهنی غایت است كه انسان را فاعل می كند و اوست كه علّت فاعلیّت انسان است. پس درست است كه بگوییم: وجود ذهنی غایت، علّت علّت فاعلی است.

و از طرف دیگر به حكم اینكه غایت و فایده، همان اثری است كه بر فعل مترتّب است یعنی فعل انسان وسیله و سبب به وجود آمدن اوست، پس غایت به حسب وجود خارجی، اثر فعل انسان است.

مثلاً انسان تا تصوّر فایده ی قلم را نكند آن را نمی خرد، پس فایده ی قلم به حسب وجود ذهنی (یعنی همان تصوّر ذهنی فایده ی قلم) انسان را خریدار می كند، و از طرف دیگر وجود خارجی فایده ی قلم همان استفاده هایی است كه از آن در هنگام نوشتن می شود. این استفاده ها مولود و معلول خریدن است. پس انسان به وسیله ی خریدن كه فعل خود اوست فایده را برای خود ایجاد می كند. علیهذا صحیح است كه بگوییم:

علّت غائی به حسب وجود ذهنی، علّت علّت فاعلی است و به حسب وجود خارجی، معلول آن است.

---