یكی دیگر از مسائل مربوط به «عدم و معدوم» این است كه آیا بین «وجود» و «عدم» واسطه ای هست یا نه؟ در مسأله ی اوّل، عقیده ی معتزله را بیان كردیم كه گفته اند معدوم بر دو قسم است:

1. معدوم ثابت، كه عبارت است از كلّیه ی معدومات ممكن، كه گرچه موجود نیستند ولی ثابت هستند.

2. معدوم غیر ثابت، كه عبارت است از كلیّه ی معدومات ممتنع، كه نه موجودند و نه ثابت.

و بنابر این قهراً وجود را در مقابل عدم، و ثبوت را در مقابل نفی قرار داده و به مصداق «الثابت امّا موجود و امّا معدوم» گفته اند ثبوت اعمّ از وجود است و نیز به مصداق «المعدوم امّا منفیّ و امّا ثابت» گفته اند عدم اعمّ از نفی است. در این نظریّه، حدّ وسطی میان وجود و عدم فرض نمی شود و فقط معدوم را بر دو قسم می دانند: معدوم ثابت، معدوم منفی؛ همچنانكه میان نفی و ثبوت هم حدّ وسطی فرض نمی شود و فقط می گویند ثابت بر دو قسم است: ثابت موجود، ثابت معدوم.

امّا برخی دیگر از معتزله نظریّه ی دیگری دارند و میان وجود و عدم حدّ وسطی قائل هستند. این دسته از متكلّمین، نظریّه ی حكما را كه گفته اند: «ما لیس بموجود فهو لیس مطلقا» [1]نفی كرده و می گویند برخی از اشیاء هستند كه نه موجودند و نه معدوم، بلكه واسطه ی بین موجود و معدوم اند. البتّه واضح است كه كسی قائل نیست كه مطلقا بین وجود و عدم واسطه هست یعنی هر چیزی ممكن است كه نه موجود باشد و نه معدوم، بلكه صرفا در بعضی از صفات موجودات (صفات انتزاعی) به این نتیجه رسیده اند كه این صفات نه موجودند و نه معدوم. این واسطه ها را اصطلاحا «حال» نامیده اند.

---